Page 1
1 १
आ मकथन : एक सािह य कार
घटक रचना :
१.१ उि े
१.२ तावना
१.३ िवषय िववेचन
१.३.१ आ मकथन संक पन ेचा अथ
१.३.२ च र - आ मच र - आ मकथन यातील भेद
१.३.३ आ मकथन सािह य काराच े व प
१.३.४ दिलत आ मकथना ंची वैिश ्ये
१.३.५ आ मच र , आ मकथन यां या या या
१.३.६ आ मकथन लेखनामागील ेरणा
१.३.७ आ मकथन सािह य काराच े घटक
१.३.८ आ मकथन सािह य काराची वैिश ्ये, गुणधम
१.३.९ मराठी सािह यातील काही मह वाची आ मकथन े
१.४ समारोप
१.५ संदभ ंथ सूची
१.६ संभा य
१.१ उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आप याला प ुढील उि ्ये सा य करता य ेतील.
आ मकथन सं ेचा अथ समजून घेता येईल.
च र - आ मच र - आ मकथन यातील भेद अ यासता य ेईल.
आ मकथन सािह य काराच े व प अ यासता य ेईल.
आ मकथन लेखनामागील ेरणा समजून घेता येईल.
आ मकथन सािह य कारा या घटका ंचा अ यास करणे श य होईल . munotes.in
Page 2
मराठी अ यासपि का . II
2 दिलत आ मकथना ंची वैिश ्ये अ यासता येतील.
आ मकथन सािह य काराची वैिश ये, गुणधम अ यासण े सोपे होईल .
मराठी सािह यातील काही मह वा या आ मकथनाचा आढावा घेता येईल.
१.२ तावना
कथा, कादंबरी, नाटक , किवता , वासवण न या सािह य कारा माण े आ मच र -
आ मकथन हा मह वाचा सािह य कार आहे. मराठीम य े आ मपर लेखनाची परंपरा जुनी
आहे. संत नामदेव, संत तुकाराम , बिहणाबाई यां यापास ून ही परंपरा असल ेली िदसून येते.
पण याचे व प प ा मक होते; पण ख या अथा ने आ मच र ाची सु वात झाली ती
एकोिणसा या शतका या म यान ंतर. याकरणकार दादोबा पांडुरंग यांनी ‘आ मकथन ’,
‘आ मच र ’, ‘आ मकथा ’ या श दांनी ही सु वात केली.
‘आ मकथन ’ हा मराठीतील ग ा मक सािह य कार आहे. वातं यो र कालख ंडात
आ मकथनपर लेखनाला सु वात झाली. आ मकथन हा मानवी वभावाच े आिण
जीवनदश नाचे साम य असणारा सािह य कार आहे. वत: या जीवनाच े कथन करणे
यालाच ‘आ मकथन ’ असे हणतात . आ मकथन हा य धान सािह य कार आहे. हा
य धान सािह य कार असला तरी लेखकान े वकथनासोबतच या या भोवतालची
माणस े, यांचे वभाविवश ेषही आ मकथनात ून रंगवलेले असतात . आ मकथनात ‘मी’ हाच
क थानी असला तरी तो वत: या यथा, वेदनांब ल िलिहताना या या आजूबाजू या,
या या सार याच असणा या इतरांचेही िच ण करत असतो .
आ मकथन हे य मनाच े असल े तरी यातून समाजमनाच े दश न घडत असत े. या
य बरोबर जणू तो समाजच बोलत असतो . एका चंड समूहाचे ययकारी दश न यातून
घडत असत े. आ मकथनाम य े लेखका या अिभ य सोबतच या या समाजाची यथा,
वेदना, संघष , सुखदु:खे यातून य होत असतात . आ मकथनात लेखक आप या
समाजा या भावभावना , तसेच इतर समाजाकड ून झालेले अ याय , अ याचार य करत
असतो . याचबरोबर आप या अव थ ेला आपला समाज अनेकदा कसा कारणीभ ूत ठरत
असतो याचेही िच ण तो करत असतो .
उषा ह तक यां या मते, “आ मच र -आ मकथन मान याकड े काही अ यासका ंचा कल
आहे तर काह या मते आशय , रचना, मांडणी व भाषाश ैली या ीने या सािह य काराच े
कोणत ेही िनि त संकेत िनमा ण न झा याम ुळे याला सािह य काराच े व प ा झाले
नाही. िशवाय सज नशील लेखनामाग े जशा वा यीन ेरणा, जािणवा असतात तशा
आ मच र पर लेखनात ून या जाणवत नाहीत .”
आनंद यादव यां या मते, ‘आ मच र हा सािह य कार आपण मानला तरी लिलत
सािह याच े व प जसे कि पत वा तव या कारच े असत े तसे आ मच र -आ मकथनाच े
व प नसून ते य ातील वा तव व पाच े असत े. िशवाय वा यीन कला मक munotes.in
Page 3
आ मकथन : एक सािह य कार
3 भाषाश ैली आ मकथनपर लेखनात अपेि त नसते. हणून हा सािह य कार वा तववादी
ठरतो.”
१.३ िवषय िववेचन
आ मकथन एक सािह य कार समजून घे यासाठी आ मकथन सं ेचा अथ , च र -
आ मच र - आ मकथन यातील भेद, आ मकथन सािह य काराच े व प , आ मकथन
लेखनामागील ेरणा, आ मच र , आ मकथन यां या या या , याचे घटक, या
सािह य काराची वैिश ये, गुणधम , दिलत आ मकथना ंची वैिश ्ये, मराठी सािह यातील
काही मह वाची आ मकथन े, मराठी सािह यातील ि यांची आ मकथन े यांचा अ यास या
करणाम य े करावयाचा आहे.
१.३.१ आ मकथन संक पन ेचा अथ :
आ मकथनासाठी वेगवेग या सं ा वापर या जातात . यासाठी आ मच र , आ मकथन ,
आ मकथा , आ मिनव ेदन, विनव ेदन अशा वेगवेग या सं ा चिलत आहेत. अशा
वेगवेग या सं ा या कारासाठी वापर या जात अस या तरी या सवा चा मूळ आधार ‘मी’
हाच असतो . वत: वत: या जीवनाचा काढल ेला आलेख हणज े आ मकथन होय, अशी
आ मकथनाची या या करता येते.
एकोिणसा या शतकापास ून मराठीम य े आ मकथन या सािह य कारात लेखन होऊ
लागल े. आ मकथन लेखकसाप े असत े. कारण आ मकथन िलिह याच े वय िनि त करता
येत नाही. ते कधी िलहाव े हा िनण य घे याचे वातं य लेखकाला असत े. आ मकथनाम य े
वत:चा शोध वत:च घेतला जातो. यात ‘मी’ बरोबरच कुटुंब, समाज , सं कृती यांचाही
संदभ येतो. दिलत सािह याम य े मोठ्या माणावर आ मकथन े िलिहली गेली. यातूनच
मराठीम य े ‘आ मकथन ’ ही सं ा चिलत झालेली िदसत े.
आ मकथन या आ मपर लेखनाला अ यासका ंनी वेगवेग या पया यी सं ांनी संबोधल े आहे.
अशोक पाटील यांनी आ मकथन असा श द योग न करता ‘ वकथन ’ असा काहीसा
वेगळा श द योग केला. डॉ.सदा क हाड े यांनी ‘आ मकथा ’ असा श द वापरला . तर
डॉ.यशवंत मनोहर यांनी ‘ वकथन ’ सं ेचा पुर कार केला. यासाठी यांनी दिलत
आ मकथना ंचा संदभ िदला.
डॉ.आरती कुलकण यांनी, “या लेखनातील समूहभावना , समाजिच ण , ‘ व’ या जािणवा
आिण स य व ांजळ िनवेदन ही वैिश ्य ल ात घेऊन यांना ‘ वकथन ’ ही सं ा ावी
असे मत मांडले.”
वा. ल. कुलकण यां या मते, “ या अनुभवांची सृ ी येथे साकार हो यासाठी धडपडत
असत े तो एका यि मनाला जाणवल ेला व जाणवणारा एक अन यसाधारण अनुभव
असतो .” munotes.in
Page 4
मराठी अ यासपि का . II
4 आ मकथन या सं ेबाबत अ यासका ंम ये िविवध मतमता ंतरे असली तरी ‘आ मकथन ’ ही
सं ा सव मा य झालेली िदसून येते.
१.३.२ च र - आ मच र - आ मकथन यातील भेद :
आ मच र - आ मकथन हा सािह य कार मराठी सािह यात व वेगवेग या कालख ंडात
अनेक अंगाने िवकिसत होत गेला. च र , आ मच र , आ मकथन या एकाच िवभागा या
शाखा आहेत. च र -आ मच र हटल े क या दो ह म य े वा तवातील ख या य
क थानी असतात . तरीही या दो ही सािह य कारा ंम ये फरक िदसून येतो.
च र ल ेखनाम य े दुस या य च े च र िलिहल े जाते. तर आ मच र -आ मकथन याम ये
दुस या य ब ल न िलिहता वत: या जीवनाच े कथन केले जाते. च र वा मय
व तुिन व इितहासा या आशयाच े असत े. यामुळे च र वा मय बाहे न अंतरंगात
डोकाव याची वृ ी असल ेली िदसत े.
कोण याही थोर य या जीवनाब ल जाणून घे यासाठी लोकांम ये कुतूहल असत े.
यातूनच थोर य च े च र िलिहल े जाते. या च र ात ून सव सामा या ंना काहीतरी बोध
घडावा या उ ेशातून असे च र ल ेखन केले जाते. च र ात एक य दुस या य या
जीवनाचा शोध घेत असत े. उदा. बाबासाह ेब पुरंदरे यांचे ‘राजा छ पती ’ हे च र . च र
िलिहणारा लेखक व च र िवषय दो ही एकजीव झालेले असतात .
आ मच र ाला इं जीम य े ‘ऑटोबायो ाफ ’ असे हटल े जाते. या इं जी श दाचा अथ
वत:च वत: या जीवनाचा काढल ेला आलेख असा होतो. या श दाला ितश द हणून
मराठी वा यात ‘आ मच र ’ असा श द ढ झालेला आहे. रा. ग. जाधव यां या मते,
“आप या जीवनिवषयक अनुभवाच े व तदनुषंगाने आप या यि म वाच े वत: लेखन
पान े घडिवल ेले दश न हणज े आ मच र होय.”
आ मच र हा च र ाचाच एक कार आहे. च र लेखनात एक य दुस या य या
जीवनाचा शोध घेत असत े, तर आ मच र लेखनात च र व लेखक दो ही एकच असतात .
आ मच र हणज े वत:चा शोध घेऊन तो श दब करणे होय. च र हणज े य या
जीवनाचा इितहास होय.
आ मकथनाम य े लेखक वत: या आयु यातील अनुभवांचे कथन करतो , तसेच वत:चे
यि म व मांडत असतो . तर आ मच र हटल े क यात, आ मगौरव आिण आ मस मान
या गो ी येतात. आ मकथन े ही ऐन उमेदी या काळात िलिहली जातात . तर आ मच र े ही
आयु या या उ राधा त िलिहली जातात . आप या पूव जीवनाकड े तट थपण े पाहत
यातील अनुभव, घटना , संग आ मच र ात मांडलेले असत े. यातील ब याच गो ी या
मृतीवर अवल ंबून असतात . तर कधी आ मसमथ नही यात समािव होते.
आ मच र ाम य े केवळ इितहासाच े वण न असत े, तर आ मकथनात इितहासा या
पा भूमीवर वत मानाशी संवाद साधल ेला असतो . आ मच र आिण आ मकथन याम य े
काळ हा घटक मह वाचा आहे. काळ या घटका माण ेच वृ ी िवशेष हा घटकही मह वाचा munotes.in
Page 5
आ मकथन : एक सािह य कार
5 आहे. वृ ी िवशेषामुळे इितहास आिण वत मान या दोह कड े पाह या या ीत फरक पडतो .
यामुळे आशय आिण अिभ य यां यावरही प रणाम होतो.
आ मच र ात बालपण , त णप ण, ौढपण , हातारपण असा म सांभाळलेला असतो . तर
आ मकथनाम य े असा म सांभाळलेला असेलच असे नाही. यामुळे आ मकथन मधूनच
सु होते आिण मधूनच संपते. ारंभी सव समी क व अ यासका ंनी दिलत
आ मकथना ंकडे आ मच र हणूनच पािहल े. कारण दिलत आ मकथना ंचा गाभा जरी
वेगळा असला तरी काही अंशी त डवळा मा पारंप रक आ मच र ासारखाच होता.
आ मच र ाम य े एक कार े ि थर जीवनाच े िच ण असत े तर आ मकथनकाराच े नाते
घड या या अव थ ेशी, गितमानत ेशी असत े. आ मकथनकार आप या जीवनातील
अनुभवाच े कथन करत असतो , पुढेही करणार असतो . आ मच र कार एखादाच अपवाद
वगळता म यमवग य जीवनाच े ितिनधी असतो . तर आ मकथनकार नाकारल े या
समाजाच े ितिनधी असतो . आ मकथनकार वेगवेग या अ पृ य जातीत ून आलेले
अस याम ुळे यां या अनुभव कथनातील दाहकता , वेगळेपणा आिण जीवनाच े पदर िभ न
िभ न अस या चे िदसत े.
अशा कार े च र , आ मच र आिण आ मकथन याम य े वा तवातील ख या य
क थानी अस या तरी आशय आिण अिभ य यां याम य े िभ नता असल ेली िदसत े.
१.३.३ आ मकथन सािह य काराच े व प :
आ मकथन हा सािह य कार इतर सािह य कारा ंपे ा वेगळा आहे. मराठी सािह याम य े या
सािह य काराच े वतं थान आहे. िशवाय या सािह य काराकड े वाचका ंचा कल अिधक
झुकू लागला आहे. समाजातील सामा य य पास ून ते असामा य कतृ व करणा या
य या लेखनकृतीतून मानवी मनाची व मानवी जीवनाची जी अनेक पे य होतात ती
समाजासाठी ेरणादायक असतात . आ मकथनात ून वत: या जीवनाच े िनवेदन लेखक
करत असतो . हे करत असताना तो भोवताल या घटना , य यां या संबंधात वत:ची
िनरी ण े आिण मतेही मांडत असतो .
स याला आिण वा तवाला बाधा येणार नाही याचे भान आ मकथनकारा ला बाळगावे
लागत े. केवळ वजीवनातील , वकाळातील घटना , य आिण संग यांचे उ लेख व
संकलन हणज े आ मकथन न हे तर आप या सा या मुित प अनुभवांना सजीव करणे,
यां याकड े तट थपण े पाहणे, आप या अनुभवांना संकेत प देऊन याला वतं
अि त व ा क न देणे हणज े आ मकथन होय.
आ मकथनपर लेखन करणारी य सािहि यकच असत े असे नाही. लिलतकला , रंगभूमी,
डा, राजकारण , समाजस ेवा, िव ान अशा वेगवेग या े ातील नामवंत य
आ मच र पर लेखन करतात . आ मकथनाच े क लेखक वत:च अस यान े यातून
लेखका या यि म वाच े दश न तर घडतेच पण याचवेळी या काळातील मानवी मनाचा
इितहास समजून घे यासाठी आ मकथन े उपयु ठरतात . या समाजि थतीत य या
वाट्याला आलेले समाजजीवन , यातील ताणतणाव , यथा, वेदना, संघष आ मकथनात ून munotes.in
Page 6
मराठी अ यासपि का . II
6 आिव क ृत झालेली िदसतात . उदा.बेबी का ंबळे यांचे ‘जीणं आमुचं’ व नीलम माणगाव े यांचे
‘जसं घडलं तसं’ हे आ मकथन .
आ मकथन िलिहणारी य सव साधारणपण े आप या जीवनिवषयक अनुभवांचे व या
अनुरोधान े आप या यि म वाच े लेखन पान े दश न घडिवत असत े. आ मकथनपर लेखक
वत:संबंधी िलहीत असला तरी सामािजक -सां कृितक संदभ यात येतात. यामुळे
आ मकथन े समाजाला ेरणादायी व माग दश क ठरतात . जसे घडले तसे सांग याची भूिमका
आ मकथनकाराची असत े. यामुळे स यकथन आिण वा तव हे आ मकथनाच े मह वाच े
वैिश ्य आहे.
दिलत सािह याम य े मोठ्या माणा वर आ मकथन े िलिहली गेली. यातूनच मराठीम य े
‘आ मकथन ’ ही सं ा चिलत झालेली िदसून येते. १९६० नंतर दिलत लेखकांनी
आप या मनातील भावना य कर यासाठी आ मकथनाचा माग शोधून काढला .
दिलता ंची आ मकथन े हणज े आ मच र न हेत. कारण आ मच र ही िवशेषक न
वया या साठीन ंतर िलिहली जातात आिण ते िलिहणारा मा यवर असतो . तर आ मकथन
िलिहणारा वया या ऐन उमेदीतील त ण असतो आिण समाजात अि त वश ू य आयु य
जगणारा , जीवनात अन ेक संघषा ना सामोर े गेलेला तो असतो . आ मकथन हे अशा स ंघष रत
य या वेदनेला, उपे ेला उ चार दे याचा य न करत असते.
१.३.४ दिलत आ मकथना ंची वैिश ्ये :
दिलत आ मकथनकार वत:संबंधी िलहीत असला तरी तो समूहमनाच े ितिनिध व
करीत असतो . इतक सामािजकता यात िदसून येते. हणून दिलत आ मकथन हे
एक सामािजक द तऐवज आहे असे हटल े जाते.
दिलत आ मकथना ंम ये वेगवेग या जमाती या लोकांनी आपली दु:खे, वेदना
मांडली. यथा, वेदना आिण िव ोह हे दिलत आ मकथना ंचे मुख वैिश ये आहे.
आ मकथनकाराची जी दु:खे आहेत ती समाजिनिम त आहेत. यामुळे समाज
यव थ ेतील द ुजाभावाब ल राग यां या या आ मकथनात ून य होतो. ही
अ यायवादी यव था न हावी व समता थािपत हावी यासाठीच े िवचार व कृती
यां या लेखनात ून य होते. याचा आ हही ते यातून धरतात . यामुळे १९६०
नंतर या दिलत चळवळीच े नाते या आ मकथनात ून पहायला िमळते.
दिलत आ मकथना ंब ल डॉ.भालच ं फडके हणतात , “या आ मकथा िविश
य या अस या तरी सव बाजूंनी शोषण झाले या अभाव त समाजाचा दु:खाने
भरलेला इितहास यातून य होतो.”
munotes.in
Page 7
आ मकथन : एक सािह य कार
7 १.३.५ आ मच र , आ मकथन यां या या या :
रा.ग. जाधव :
“आ मा दुखाव याम ुळे व वाच े भान घेऊन वत: या व वसमाजा या अि त वाला अथ
ा क न दे यासाठी समाजजीवना चे वा तव वेशीवर टांगणारी आिण ' व' व वेतरांचे
बोधन घडिव याच े काय करणार े सािह य हणज े दिलत आ मकथन होय.’’
डॉ. सदा क हाड े :
“ वत: या जीवनाच े दूर तपणान े िसंहावलोकन वृ ीने केलेले अवलोकन आिण या
िवषयीच े ांजळ िनवेदन हणज े आ मच र होय.”
वासुदेव मुलाटे :
“आ मकथनाच े व प क ेवळ त ृ मनान े केले या आय ु याचे िसंहावलोकन नाही तर
आत या आत ठसठसणा या जखमा ंनी िव हळ झाल े या अ व थ मनान े केलेले कथन
आहे. ती केवळ र ंजनासाठी िलिहलेली नस ून या ंनी भोगल े या जीवनाची स य कहाणी
आहे.” (वासुदेव मुलाटे, पृ. १३)
डॉ. अंजली सोमण :
“आ मच र हा य धान सािह य कार असला तरी तो य क ी होऊन चालणार
नाही. वत:बरोबर सभोवतीची माणस े, यांचे वभाविवश ेष रंगवणे आव यक असत े. या
काळात आप या जीवनजािणवा घड या या काळाचे सारत व आ मच र ात ून
वाचका ंसमोर येणे आव यक आहे.”
१.३.६ आ मकथन लेखनामागील ेरणा :
इं जी राजवटीम य े मराठीम य े आ मच र लेखनाला सु वात झाली ते हापास ून ते
आजपय त िविवध े ातील य नी आपापली आ मच र े िलिहली आहेत. सािह य ,
राजकारण , समाजकारण , डा, िव ान , िच पट , उ ोग अशा िविवध े ातील
मा यवरा ंनी आपल े जीवनान ुभव आ मच र , आ मकथन यां या मा यमात ून मांडले आहे.
उदा. राजक य े ातील मा यवरा ंची आ मच र े हणून यशवंतराव च हाण यांचे
‘कृ णाकाठ ’, िव.दा. सावरकर - ‘माझी ज मठ ेप’, वाय.सी. पवार यांचे ‘मी - वाय. सी. पवार’
या आ मच र ा ंचा उ लेख करावा लागेल. तर िव.स. खांडेकर– ‘एका पानाची कहाणी ’, .
के. अ े- ‘क हेचे पाणी’, गंगाधर गाडगीळ - ‘एका मुंगीचे महाभारत ’, कृ. पा. कुलकण -
‘कृ णाकाठची माती’ ही सािहि यक े ातील मा यवरा ंची आ मच र े आहेत.
आ मकथनपर लेखनामाग े काहीतरी हेतू असतो , काहीतरी ेरणा असतात . आ मपरी ण ,
वत नामागील कारणमीमा ंसा, याचे िव ेषण, आ मसमथ न या ेरणा आ मकथनपर
लेखनामाग े िदसून येतात. गत म ृत ना उजाळा िमळावा या ेरणेतूनही आ मच र े, munotes.in
Page 8
मराठी अ यासपि का . II
8 आ मकथन े िलिहली जातात . भूतकाळातील आठवण म य े रमून यातून आनंद िमळावा या
हेतूने अशी आ मच र े िलिहली जातात .
आ मच र , आ मकथन िलखाणामागची मुख ेरणा ही आ मशोधाची असत े. लेखक
कधी हा शोध ामािणकपण े घेतो तर कधी आयु यातील मरणीय घटना ं या िनवेदनावरच
अिधक भर िदला जातो. आयु या या उ राधा त आप या जीवनाच े तट थपण े
मू यमापनासाठी आ मपरी णा या हेतूने आ मच र े िलिहली जातात . आप या
जीवनातील िविवध संग, संघष , चांगले - वाईट अनुभव, वभावातील गुणदोष या सवा वर
आ मच र ात काश टाकल ेला असतो . उदा. महा मा गांधी यांचे ‘स याच े योग’,
यशवंतराव गडाख यांचे ‘अध िवराम ’ ही आ मच र े.
मनु य जीवन जगत असताना अनेक बरे वाईट अनुभव याला येत असतात . असे अनुभव
वाचका ंना सांिगत याम ुळे यांचे मन हलके होते. हणज ेच आंत रक उम त ून आ मच र े
िलिहली जातात . आ मकथनात आप या वैयि क भावभावना , जािणवा यांचा आिव कार
िदसून येतो. ब याच अंशी यात बंडखोरपणा िदसून येतो. दिलत आ मकथना ं या मागे
आिव काराची ेरणा अस याच े िदसून येते.
आपल े काय कतृ व समाजासमोर मांडणे या ेरणेतून समाजाम य े िविश े ात मह वाच े
काय करणा या य आ मकथनपर िलिहताना िदसतात . यि गत सामािजक व
संघटना मक पातळीवर काय करणा या य भोवती अशी आ मच र े िफरत असतात .
अशा आ मच र ा ंमधून य आदश हणून समाजास मोर येत असतात . उदा. ‘ काशवाटा ’
- डॉ. काश आमट े, ‘मी वनवासी ’ - िसंधुताई सपका ळ , ‘आ मव ृ ’ - ध डो केशव कव .
मालती बेडेकर यां या मते, “आ मच र ते हाच िलिहली जातात , जे हा लेखक -
लेिखकेला आप या आयु यात काहीतरी सांग यासारख े आहे असे वाटते, कधी वत: या
कत बगारीचा अिभमान असतो , तर कधी वत: या दु:खाची, संघषा ची, अ यायाची ती
जाणीव झालेली असत े.”
१.३.७ आ मकथन सािह य काराच े घटक :
आ मकथन िलखाणामाग े मूळ व प हे आ मशोधाच े असत े; तसेच हा आ मशोध
कला मक रीतीन े मांडणे हेही असत े. आ मकथनातील ‘मी’ चे मानवी जीवन अचूकपणे
सांगणे, जीवनाच े व- व प शोधण े हा आ मकथनाचा िवषय असतो .
आ मकथन सािह य काराच े घटक -
‘मी’ / ‘ व’ चे स यकथन
वा तवता
सभोवतालची माणस े
घटना - घडामोडी व संगिच ण
संवाद munotes.in
Page 9
आ मकथन : एक सािह य कार
9 कोण याही आ मच र पर लेखनाचा मु य घटक हणज े ‘मी’चे स यकथन हा असतो .
अनुभवांचे िनवेदन करणारा हा घटक असतो . आ मकथन हे ‘मी’ ने हणज ेच लेखकान े
जीवनभर केले या वाटचालीच े, या या जीवन वासाच े दश न असत े. लेखक याची
झालेली जडणघडण , अनुभव, िवचार , जािणवा , मू य याबाबतच े यश-अपयश
स यकथनात ून सांगत असतो . गतआय ु यात जसे घडले तसे सांग याच े योजन
आ मकथनाच े असत े. यामुळे साहिजकच यात वा तिवकता येते. स याला आिण
वा तवाला बाधा येणार नाही याचे भान आ मकथनकाराला बाळगावे लागत े. आप या
सा या मूत प अनुभवांना सजीव करणे, यां याकड े तट थपण े पाहणे, आप या
अनुभवांना संकेत प देऊन याला वतं अि त व ा क न देणे हे आ मकथनात
मह वाच े असत े.
वत:बरोबर सभोवतालची माणस े, िनसग , प रसर , समाज यांचेही िच ण आ मकथनात ून
होत असत े. आ मदश नाबरोबरच य दश न, समाजदश न घडव याचा य न लेखक करत
असतो . आ मकथना मधून वत: या जीवनाच े िनवेदन लेखक करत असताना तो
भोवताल या घटना , य यां या संबंधात वत:ची िनरी ण े आिण मतेही मांडत असतो .
उदा. ‘िबराड ’ आ मकथनाम य े अशोक पवार यांनी वत: या समाजा या यथा,
वेदनांसोबतच इतर समाजा या यथा, वेदना मांड या आहेत. जीवनाची वाटचाल ,
जीवनाचा हा वास लेखकाचा एकट्याचा नसतो . जीवना या वाटेवर चालत असताना
आयु या या िविवध ट यावर याला भेटलेली सभोवतालची माणस े, या या आयु यात
आलेली संकटे, जीवनातील चढउतार , याला लाभल ेली प रि थती या बाबीही यात
येतात.
आ मकथनातील घटना घडामोड च े िच ण हे याला िजवंतपणा ा क न देत असत े.
आ मकथनात ून लेखक वत:शी संवाद साधताना वाचका ंशीही संवाद साधत असतो .
िनवेदक हे सव कथन करत असतो . वाचका ंना िखळवून ठेव याची मता या
सािह य कारात असत े. हणूनच आ मकथन े वाचकि य ठरतात .
१.३.८ आ मकथन सािह य काराची वैिश ्ये, गुणधम :
आ मकथन हा मराठीतील ग ा मक सािह य कार आहे. यामुळे ग ा मक व पाची
अिभ य हे आ मकथनाच े मुख वैिश य आहे.
आ मकथनात ून लेखक आपली जीवन कहाणी , याचे जीवनान ुभव सांगत अस यान े
यात िव ासाह ता असत े.
जसे घडले तसे सांग याची भूिमका आ मकथनकाराची असत े. याने वत: या यथा,
वेदना िनधा तपण े मांडले या असतात . यामुळे स यकथन आिण वा तव हे
आ मकथनाच े मह वाच े वैिश ्य आहे.
आ मकथनकार वत:संबंधी िलहीत असला तरी सामािजक -सां कृितक संदभ यात
िदसून येतात. यािशवाय ते य होत नाही. munotes.in
Page 10
मराठी अ यासपि का . II
10 आ मकथनाम य े स यकथन आिण वा तव अस याम ुळे आ मकथन या
सािह य काराम य े क पनािवलास , स दय दश न या घटका ंना फार मह व नसते.
आ मकथन े समाजाला ेरणादायी व माग दश क ठरतात हे आ मकथन सािह य काराच े
मुख िवशेष आहे.
आ मजीवनाब लची अथ पूण ता, लेखनिवषयक भान, वानुभवातील िनवडीची ी ही
या सािह य काराची वैिश ्ये ठरतात .
आ मकथनपर लेखन करणारी य सािहि यकच असत े असे नाही. लिलतकला ,
रंगभूमी, डा, राजकारण , समाजस ेवा, िव ान अशा वेगवेग या े ातील नामवंत
य आ मच र पर लेखन करतात .
१.३.९ मराठी सािह यातील काही मह वाची आ मकथन े
बलुतं - दया पवार
तराळ अंतराळ - शंकरराव खरात
उपरा - ल मण माने
उच या - ल मण गायकवाड
िजणं आमुचं - बेबी कांबळे
काट्यावरची पोटं - उ म बंडू तुपे
गबाळ - दादासाह ेब मोरे
मा या ज माची िच रकथा - शांताबाई कांबळे
गावक - तम आचलखा ंब
अ करमाशी - शरणक ुमार िलंबाळे
मु काम पो ट देवाचे गोठणे - माधव क डिवलकर
को हाट ्याचं पोर - िकशोर शांताबाई काळे
आयदान - उिम ला पवार
आठवण च े प ी - . ई. सोनका ंबळे
आभरान - पाथ पोळके
िजहाद - ह सेन जमादार
बेरड - भीमराव ग ती
अंत: फोट - कुमुद पावडे
munotes.in
Page 11
आ मकथन : एक सािह य कार
11 मराठी सािह यातील ि यांची आ मकथन े :
ि यांनी आ मकथन े िलिहताना आठवण वर भर िदलेला िदसतो . गतका ळातील
आठवण ना उजाळा िदलेला असतो . तसेच कधी मया िदत चौकटीतल े जीवनाचे अनुभव
मांडलेले असतात . तरीही या लेखनात ून ीचे वत:िवषयीच े, सभोवतालच े व
जीवनािवषयीच े संवेदन य होत असत े. मराठी तील ीिलिखत पिहल े आ मकथन
रमाबाई रानडे यांचे ‘आम या आयु यातील काही आठवणी ’ हे आहे. हे आ मकथन १९१०
म ये कािशत झाले.
मह वा ची ी आ मकथन े :
माझी कहाणी - पाव तीबाई आठवल े
सांजवात - आनंदीबाई िशक
मृितिच े - ल मीबाई िटळक
सांगते ऐका - हंसा वाडकर
जे हा माणूस जागा होतो - गोदावरी प ळेकर
मला उद् व त हायच ंय – मिलका अमर शेख
िजणं आमुचं - बेबी कांबळे
मा या ज माची िच रकथा - शांताबाई कृ णाजी कांबळे
बंध-अनुबंध - कमल पा ये
आहे मनोहर तरी - सुिनता देशपांडे
नाच गं घुमा - माधवी देसाई
आपली गती तपासा :
१) तु ही वाचल े या मराठीतील कोण याही आ मकथनाच े व प प करा.
munotes.in
Page 12
मराठी अ यासपि का . II
12 १.४ समारोप
अशा कार े आ मकथन हा सािह य कार इतर सािह य कारा ंपे ा वेगळा आहे. मराठी
सािह याम य े या सािह य काराच े वतं थान आहे. आ मकथनात ून लेखक आपली
जीवन कहाणी , याचे जीवनान ुभव सांगत अस यान े यात िव ासाह ता असत े. तो
वत:संबंधी िलहीत असला तरी सामािजक -सां कृितक संदभ यात िदसून येतात. हणून
आ मकथन े समाजाला ेरणादायी व माग दश क ठरतात . वाचका ंना िखळवून ठेव याची
मता आ मकथनाम य े असत े. हणूनच या सािह य काराकड े वाचका ंचा कल अिधक
झुकू लागला आहे व ती वाचकि य ठरत आहेत.
१. ५ संदभ ंथ सूची
ह तक , उषा : ‘मराठीतील आ मच र पर लेखन’, नेहवध न पि लिश ंग हाऊस , पुणे.
डॉ. यादव, आनंद : ‘आ मच र मीमांसा’, मेहता पि लिश ंग हाऊस , पुणे.
डॉ. क हाड े, स. दा. : ‘च र आिण आ मच र ’, लोकवा मय गृह, मुंबई.
डॉ .क हाड े, स. दा. : ‘दिलत सािह य िचिक सा ’, व प काशन , पुणे.
डॉ. कुलकण , व. िद. : ‘िवमश आिण िवमश क’, प गंधा काशन , पुणे.
भागवत , ी. पु. आिण इतर (संपा.) : ‘सािह य : अ यापन आिण कार ’, मौज
काशन , मुंबई.
जोशी, ल मणशा ी (संपा.) : ‘मराठी िव कोश खंड-२’, महारा रा य सािह य
सां कृती मंडळ, मुंबई.
डॉ. कुलकण , आरती : ‘दिलत वकथन े सािह य प ’, िवजय काशन .
मुलाटे, वासुदेव : ‘सहा दिलत आ मकथन े : एक म ु िच ंतन’ कैलास काशन ,
१९८५ .
१. ६ संभा य
अ) दीघ री
१) आ मकथन या सािह य काराच े व प , वैिश ्ये प करा.
२) आ मकथन या सािह य काराच े अ य सािह य काराह न असणार े वेगळेपण मांडा.
३) ‘आ मकथनाच े क लेखक वत: असतो’ या िवधानाची साधकबाधक चचा करा.
munotes.in
Page 13
आ मकथन : एक सािह य कार
13 ब) टीपा िलहा :
अ) आ मकथन संक पना
ब) आ मकथन : एक ग ा मक सािह य कार
क) आ मकथनातील वकथन
क) रका या जागा भरा.
१) आ मकथन हा मराठीतील –––– सािह य कार आहे.
२) दिलत आ मकथनकार वत:संबंधी िलहीत असला तरी तो –––– ितिनिध व
करीत असतो .
३) आ मकथन े समाजाला ेरणादायी व –––– ठरतात .
४) ––––– आ मकथनाम य े अशोक पवार यांनी वत: या समाजा या यथा,
वेदनांसोबतच इतर समाजा या यथा, वेदना मांड या आहेत.
munotes.in
Page 14
14 २अ
`मन म है िव ास ' - िव ास नांगरे-पाटील
घटक रचना
२अ.० उि े
२अ.१ आ मच र व आ मकथन -मराठीतील पर ंपरा
२अ.२ आ मकथन या सािह य काराचा प रचय
२अ.३ िव ास नांगरे-पाटील – लेखक प रचय
२अ.४ आ मकथना या अ यासाची प ती
२अ.५ आ मकथन - मन म है िव ास
२अ.५.१ आ मकथनाची रचना
२अ.५.२ आ मकथनातील यि िवश ेष
२अ.५.३ आ मकथनाच े इतर िवश ेष
२अ.५.३.१ भाषाश ैली
२अ.६ आ मकथनाचा सामािजक , सां कृितक संदभ
२अ.७ सारांश
२अ.८ पूरक वाचनासाठी संदभ
२अ.९ संदभ ंथ
२अ.१० संभा य
२अ.० उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आप याला प ुढील उि ्ये सा य करता य ेतील.
आ मच र या सािह य काराचा प रचय क न घेऊन च र व आ मकथन या
सािह य काराच े व प समजून घेता येईल.
आ मकथन काराच े वभाविवश ेष व याचा जीवन वास , जीवनस ंघष समजून घेता
येईल. munotes.in
Page 15
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
15 आ मकथनकारा या लेखनश ैलीची वैिश ्ये यानात येतील.
आ मकथनाचा भाव तसेच प रणाम चंड असतो हे जाणून घेता येईल.
मन म है िव ास हे आ मकथन से फ हे प व पाच े पु तक आहे, िकंबह ना यामुळेच
ते लोकि यही ठरले आहे; अशा पु तकाच े व प जाणून घेणे हाही एक हेतू येथे
साधता होऊ शकेल.
२अ.१ आ मच र व आ मकथन - मराठीतील परंपरा
मराठी सािह यात च र , आ मच र व आ मकथन या तीनही सं ा िभ न अथा ने
वापरल े या िदसतात . च र े ही ामु यान े ेरणा देणा या , आदश वाटल े या य ची,
काही वेळा संशोधन िकंवा अ या साची गरज हणून िलिहल ेली िदसतात . ही च र कारान े
कोण यातरी दुस या य वर िलिहल ेली असतात . अथा तच येथे च र काराचा
च र नायकाकड े पाह या या ि कोणाचा भाव असतो . आ मच र े ही बह तांश वेळा
वृ ापका ळी ‘ व’चे अनुभव श दब कर या या ‘ व’ या इ छेतून य होतात .
आ मकथन ही सं ा ामु यान े दिलत सािह यपर ंपरेतून मराठीत वापरल ेली िदसत े.
जीवना या कोण याही एका िनि त ट याव न – साधारणत : हा आयु यात नोकरी ,
यवसाय इ यादी करायला सु वात के यावर हणज े ि थर थावर झा यावर िकंवा मुख्य
वाहात सामील झा यान ंतरचे आप याच आयु याकड े िकंवा आजवर या जीवनस ंघषा कडे
मागे वळून पाहणे असत े. हे आयु या या कोण याही ट यावर िलिहल े जाऊ शकते.
ामु यान े आजवरचा जीवनस ंघष िकंवा मी येथवर कसा पोहोचलो याचे ते एक अवलोकन
असत े. आ मच र व आ मकथना त लेखक हाच या कथनातील नायक असतो . यामुळे
बह तेक वेळा याचाच जीवनिवषयक ि कोण येथे धान असतो .
मराठीतील काही मह वाची च र े, आ मच र े व आ मकथन े पुढील माण े - (केवळ काहीच
उदाहरण े संदभ हणून िदलेली आहेत.)
च र े आ मच र े आ मकथन े
लोकमा य - न.र.फाटक मृतीिच े - ल मीबाई िटळक बलुतं - दया पवार
रिवं नाथ टागोर – गं. दे. खानोलकर आहे मनोहर तरी - सुिनता देशपांडे उपरा - ल मण माने
शोध बाळगोपाळा ंचा - य. िद. फडके बंध अनुबंध – कमल पा ये आठवण च े प ी - . ई. सोनका ंबळे
िपकासो - माधुरी पुरंदरे सांग ये ऐका - हंसा वाडकर काट्यावरची पोटं - उ म बंडू तुपे munotes.in
Page 16
मराठी अ यासपि का . II
16 िहटलर – िव. स. वािळंबे एक झाड : दोन प ी - िव ाम बेडेकर मा या ज माची िच रकथा - शांताबाई कांबळे
म. गांधी - निलनी पंिडत क हेचे पाणी - आचाय अ े मला उद् व त हायच ंयं - मिलका अमर शेख
डॉ. बाबासाह ेब आंबेडकर – भालच ं फडके जे हा माणूस जागा होतो - गोदावरी प ळेकर को हाट ्याचं पोर – िकशोर शांताबाई काळे
डॉ. केतकर – द. न. गोखल े अ नीप ंख – ए. पी. जे. अ दुल कलाम जीणं आमुचं - बेबी कांबळे मा तरा ंची सावली – कृ णाबाई नारायण सुव काशवाटा - काश आमट े उच या - ल मण गायकवाड
लंडन या आजीबाईची कहाणी - सरोिजनी वै झ बी, नांगरणी - आनंद यादव आमचा बाप अन् आ ही - नर जाधव
एक होता का ह र – वीणा गवाणकर लमाण – ीराम लागू ढोर – भगवान इंगळे
२अ.२ आ मकथन या सािह य काराचा प रचय
आप या आयु यातील बरे वाईट भूतकालीन संग लेखकाला सांगावेसे वाटत असतात . ते
दुस याला , वाचकाला कथन कर यामाग े याचे काही एक योजन असत े. आपला
जीवनस ंघष िकंवा एका िनि त कालिब ंदूपय तचा जीवन वास मांडणे येथे अिभ ेत असत े.
आपल े आयु य अथ पूण आहे हे वत: या जग यािवषयीच े आपल े वाटण े इतरांपय त
िवशेषत: जाणकार वाचकापय त पोहोचिव याचा हा एक ामािणक य न असतो . काही
वेळा आपण जगले या काळाची व समोर या प रि थतीला आपण कसे त ड िदले याची
मािहती भावी िपढीस उपयु ठ शकेल अशी भावना येथे बळ असत े. कोणत ेही च र /
आ मच र / आ मकथन तीन मुख अंगांनी य होते. या य चे यि व
(character), जीवन म (career ) व प रि थती (environment ) हे होत. च र नायकाच े
यि व , जीवन म व प रि थती ही यात एक प असत े. नायक / नाियक ेचे च र ,
प रि थती व याने/ ितने जगलेले आयु य यात संवाद असायला हवा. जीवन मात
नायकाची बालपणीची घरातील प रि थती , आिथ क पा भूमी, िश ण , नोकरी , नोकरी या
िनिम ान े आलेले अनुभव, जीवनातील सुख-दु:खाचे संग इ याद चा समाव ेश होत असतो.
वत: या आठवणी हा येथे मु य आधार असतो . यामुळे वाभािवकच येथे
आ मािव काराला अिधक मह व असत े. वत: या अंतबा जीवनाच े भान राखून आिण
आ मशोधक वृ ीतून वत: या जीवनकथ ेचे िनवेदन करावे अशी अपे ा munotes.in
Page 17
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
17 आ मच र काराकड ून केली जाते. आ मशोधक वृ ीतून आ मच र कार व-जीवनातील
िविश ट पे, वळणे, व-जीवनाशी य ा य पण े संब असल ेली घिटत े आिण या
संदभा तील आपली मानिसकता यांची अथ पूण संगती लावत आप या जीवनकथ ेची रचना
करत असतो . यातून तो वत:बरोबरच भोवताल या जीवनिव ाला साकार करत असतो .
मुळात आ मच र ही सािह यक ृती ार े केली जाणारी लेखका या गतजीवनाची रचना
अस याम ुळे यात याची भावना मक गुंतवणूक असण े वाभािवक असत े. यामुळे या या
जीवनकथ ेतून लेखकाची जीवनिन ाही य होत असत े. स कालीन जीवना या एखा ा
िविश ट या व न आप याच भूतकालीन जीवनाचा आ मच र कार शोध घेत असतो .
याला अथा तच ऐितहािसकत ेचा संदभ ही असतो . यातूनच आ मकथनातील जीवनकथ ेला
आ मिन ा व ऐितहािसक व तुिन ेचे प रमाण लाभत असत े. आ मकथनकारा या
जीवनपटािशवाय समकालीन सामािजक –सां कृितक वातावरणाचा एक आलेख
आ मकथनात ून प होत असतो . अथा त हा आलेख आ मकथनकारा या यि गत
जीवना या संदभा ारेच य होत असतो .
आ मकथनातील ‘मी’ हा लेखकाप े ा वतं य आहे याचे भान नसले तर
आ मकथना या व पावर याचा प रणाम होऊ शकतो . येथे नायक व लेखक िभ न
नस यान े तसेच मु य आधार वत: या आठवण चा अस यान े आपोआपच काही गो ी
घडू शकतात . नायकाला आ मसमप णाची संधी सहजत ेने िमळत े, य व कि पत यातल े
अंतर येक वेळी राखल े जाईलच असे नसते. काही वेळा वाचकाचा िवचार क न
घटना म कथन केला जाऊ शकतो . द.न.गोखल े यां या मते, आ मच र कार लेखकाला
अशा या पु कळ वाटा मोह घालत असतात या वीकार यात ून वाचक चांग या
आ मकथनाला मुकतात . आ म त ुती, दुस यांची िनंदा, साधेपणाचा आव, वेगवेग या
सं था, यव था ंशी असणार े नाते िनरा या कार े य होणे इ यादी हे दोष होत. ‘मन म है
िव ास ’ या आ मकथनाचा उ ेश अगदी सु वातीलाच मनोगतात लेखकान े न दिवल ेला
आहे. “मा यासार या तळागाळात या , क क या ं या, कामगारा ं या घरात या अपु या
साधनसाम ु ीनं आिण पराकोटी या येयिन ेनं कुठ या तरी कोप यात ानसाधना
करणा या अनेक "एकल या ं या" िदशादश नासाठी मी हा पु तक प ंच केला आहे.” अशा
कार े उ लेख केलेला आहे. यामुळे एकूणच माग दश न हा उ ेश सु वातीपास ूनच
आ मकथना या क थानी आहे.
२अ.३ िव ास नांगरे पाटील - लेखक प रचय
िव ास नांगरे-पाटील यांचा ज म सांगली िज ातील कोक ड गावातील म यमवग य
कुटुंबात झाला. बी. ए.चे इितहास िवषयातील सुवण पदक, एम. ए. नंतर शासक य
अ यासास मह व द ेऊन शासक य पदावर ज ू. नोकरी करत असताना ही नायकान े
सात यान े िशकत राहणे सोडल े नाही. वत: लेखकाने याचा शै िणक आलेख येथे मांडला
आहे. यामुळे िशकत राहणे मी कधी सोडल ं नाही... एल. एल. एम. या पिह या वषा त
िशकत आहे.” (पृ. .२७ )
munotes.in
Page 18
मराठी अ यासपि का . II
18 पोलीस अिध क हणून कारिकद ला सु वात के यानंतर मग पोलीसदल उपाय ु ,
पोलीस आयु , पोलीस महािनरी क असा पोलीसी खा यातील ट याट यान े कामामुळे
झालेला िवकास या आ मकथनात ून मांडला आहे. २६ नो ह बर, २००८ ला ताज हॉटेलवर
झाले या ह याचा ितकार करणार े व या हॉटेलम य े िशरणार े ते पिहल े पोलीस अिधकारी
होत. २०१३ म ये यांना रा पती शौय पुर कार िमळाला . ी. िव ास नांगरे - पाटील
यांचा लहानपणापास ून एक यश वी व र पोलीस अिधकारी इथवर या आयु याचा वास
हा या आ मकथनाचा िवषय आहे.
२अ.४. आ मकथना या अ यासाची प ती
सािह या यासात पु कळदा गुणा मक िव ेषणप ताचा (Qualitative Analytical
Method ) आधार घेतला जातो. तुत अ यासप तीचा आधार येथेही घेतला आहे.
कोण याही आ मकथनाला आ मकथनकारा या वैयि क आयु याचा संदभ जसा असतो
तसाच िविश काळाचा , ऐितहािसक , सामािजक तेचाही संदभ असतो . यामुळे लेखकाचा
जीवन वास जाणून घे यािशवाय समकालीन सामािजक – सां कृितक ि थतीगत चा
अ यासही या ारे करता येईल. सामािजक यव थ ेतील बदल, य च े पारंप रक ि कोण ,
पूव ह तर काही वेळा यूनगंड यांचाही आढावा येथे घेता येतो. या आ मकथनात िवशेषत:
खेड्यातील एका सव सामा य , म यमवग य , मराठी मा यमात ून िशकल ेला मुलगा
भोवताल या प रि थतीवर मात क न वत: या बळावर शासक य सेवेतील उ चपदावर
पोहोचतो . या या या वासातील अडचणी तसेच याला ो साहन देणा या समकालीन
वा तवातील घटना ल ात घेणे मह वाच े आहे. यामुळे काही बाब च े प ीकरण करत
तुत आ मकथनाच े मू यमापन येथे कर याचा य न केला आहे.
२अ.५ आ मकथन – ‘मन म है िव ास ’ - ी. िव ास नांगरे - पाटील
२अ.५.१ आ मकथनाची रचना
तुत आ मकथनातील कथानक व घटना ं या व पाच े तीन मुख िवभाग मानता येतील.
१) पूव जां या आठवणी , गाव, िश ण – शाळा, महािव ालय व पदवी पातळीपय तचे. २)
पधा परी ा व ितचे वेगवेगळे ट पे ३) वेगवेग या ट यावरील नायकाच े वत:चे अनुभव,
नोकरी , शाळा, वैयि क नाती इ यादी वेगवेग या संदभा तील आठवणी व या िनिम ान े
केलेली भा ये हे होत. करणा ंनुसार याचा सिव तर िवचार करता येईल. 'गाव आिण
गोतावळा ' या आ मकथना या पिह या करणात पूव ज, नातेवाईक , गावातील िनसगा चे
वातावरण , कु तीला मह व, भावक तील भांडणे, गावातील राजकारण , यातील अंध ा व
सण – उ सवा ंचे वातावरण , एक व मोठे कुटुंब, आजी -आजोबा , आई–बाबांचे नाते,
काका ंचा आदश , याच वेळी यांचा उपदेश याचे वण न आहे. गावाची व गाववा या ंची
वैिश ्ये सिव तरपण े य झाली आहेत. “खेड्यातील वैिश ्यपूण जीवनश ैलीत वाढ याच ं
भा य मला िमळाल ं. माथा कोकणात वसले या मा या गावाला वारणा नदीनं ित ही बाजूंनी
वेढा िदला आहे. बाजूला गवळोबाचा ड गर िशविल ंगासारखा उभा आहे. िहरवीगार वनराई ,
उसाची शेती, म तवाल म ल, कु यांचे फड, शड्डूंचा आवाज , लेझमा या चाली,
को हाप ुरी बोली आिण मटणाचा र सा – अशी मा या गावाची आिण गाववा या ंची वैिश ्यं munotes.in
Page 19
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
19 सांगता येतील. गावात यां या घरी ह ेक े पु ष, यांचीच दहशत असाय ची. ज ा, सण,
उ सव याम य े आनंदापे ा भावक त या भांडणाचाच जा त भाव असायचा .” (पृ. .१)
घरातील मोठे एक कुटुंब, यातील येका या आवडीिनवडी व व ने, आई-बाबा,
काका ंचे ल न, आजी -आजोबा ंची व ने व यांचे िव ास , काका ंनी िदलेले स ले याचे
सिव तर वण न या करणात आहे. काका ंनी िदलेला स ला एकाच वेळी काका ंनी नायकाला
केलेले माग दश न व याच वेळी वाचकाला केलेला उपदेश या ीने मह वाच े आहे. “ यूनगंड
फेकून िदला, क सगळे आपोआप सुटतात . वतःला कोणाप े ाही कमी समजायच ं
नाही. झाकली मूठ स वा लाखाची ठेवायची नाही. कशाचीही भीती बाळगायची नाही.” असा
स ला ते ायच े. यांचे श द ेरणादायी असायच े, “भीती हणज े काय, तर भिव याची
िचंता! अि थरता न वीकारण ं. एकदा ती वीकारली , क आयु य एखा ा साहसी
खेळासारख बनतं. कोणाचाही ितर कार करायचा नाही. असूया बाळगायची नाही.
दुस यातला चांगुलपणा वीकारला नाही, क ती असूया बनते आिण दुस यात या चांग या
गुणांची कदर केली, तर ती ेरणा बनते. कोण याही य ला जर आपण कोण याही
अटीिशवाय वीकारल ं, तर ते ेम बनतं आिण जर अटी, शत घात या , क या
य बाबत ेष तयार होतो. या गो ी आप या हातात नाही, या गो ब ल ागा केला;
तर संताप िनमा ण होतो व याच गो ी बदलू शकतो क बदलू शकत नाही, हे शहाणपण
आलं, क सिह ण ुता तयार होते.” काका ंचे शहाणपणाच े बोल ऐकतच राहाव ं, असं वाटायच ं'
(पृ. .५) आ मक थनाचा ेरणादायी हेतू सु वाती या पिह या करणापास ूनच अशा
प तीन े य झाला आहे. आ मकथनात ून येणारी थोरा -मोठ्यांची अन ेक ेरणादायी वा य े
वाचका ंनाही ेरणा द ेणारी आह ेत. य या चा ंग या वाईट घड याला क ुटुंब मह वाच े
ठरते. हे यातून िस होत े. लेखका या काका ंनी लेखकाला सा ंिगतल ेले हे िवचार ल ेखका या
पुढ या घडणीला कारणीभ ूत आह ेत. शाळा या करणात ून नायकाच े ाथिमक िश णाच े
अनुभव य झाले आहेत. िज हा प रषद े या शाळेतील म ती, िम ांबरोबर या खोड्या व
खेळ, मा तरा ं या िशकिव या या , ओरड या या, माया कर या या प ती यातून
सिव तरपण े य झा या आहेत.
चौथीची शाळा, हाय क ूल, अकरावी - बारावी , बी.ए., एम.ए. या करणा ंतून मुख शै िणक
वास य झाला आहे. िज हा प रषद े या शाळेतील काही मुख आठवणी मह वा या
आहेत. “िज हा प रषद ेची मुलांची शाळा नं. १ ही गाव या माळरानातील छानशी इमारत
होती. या इमारती या माग या बाजूला बकरं कापल ं जाई. समोर या बाजूला सलूनमधला
सगळा कचरा , केस फेकलेले असायच े. यामुळे मध या सु ीत कापल े या बक याच ं
हलणार ं शरीर िनरखण ं िकंवा हा यान ं टाकल े या केसातून जुनं लेड शोधण ं” हे नायकाच े
उ ोग असायच े. शाळेतील फ यावर िदनांक िलहायचा रोजचा िनयम असे. तेथेच
मोठमोठ ्यानं हटल ेले आिण घोकल ेले तीसपय तचे पाढे सतत आठवायच े. एका बाजूला
'छडी लागे छमछम , िव ा येई घमघम ' असा सुिवचार िलिहल ेला असे व जणू यावरच
िव ास अस या सारख े काही पालक पोरांना जबरद ती शाळेत आणत . िश क मग यां या
“परा मा ंनुसार" यांचे ब बाट उपटण े, पाठीवर गु ा देणे, हातावर छडी देणे अशा कारचा
साद देत असत . गुढीपाड या या िदवशीची ेने केलेली पाटीप ूजा व यािनिम ान े
लागल ेली िश णाची गोडी ही नायका या बाबतीतील मह वाची घटना आहे. बालवाडी व
पिहली या अ यासासाठी अंकिलपीच ं छोटंसं पु तक होतं. हळूहळू मग गो ी प इितहास , munotes.in
Page 20
मराठी अ यासपि का . II
20 अंकगिणताच ं पु तक, बालभारतीच ं पु तक, पाटीकड ून व ा अशा अ यासाला सु वात
होते. कदमबाई , लाकोळ ेगु जी, सुतारगु जी यांनी िशकवल ेले जग याच े अथ
आयु यभराची िशदोरी प रािहल े. िहवा यातील थंडीत शिनवार सकाळची शाळा
मैदानावर या खरपूस उ हात होई. घरात या मोठ्या मुलां या जु या व ांची उरलेली पाने
िशवून तयार केले या व ा, जुनी पु तकंही हळूहळू द रात जाऊ लागली होती.
िशरा या या ' यू इंि लश कूल’ मधील सहावीपास ूनचे िश ण तुलनेने िश तीत पार पडते.
तेथील वातावरणही शै िणक व िश तीच े असत े. मैदान, भला मोठा प रसर , मोठे वग व
भला मोठा फळा, िश कही शट –पँट, िवजारीतल े व छ व नीटनेटके, अ यासा या
बाबतीत ते अिधक काटेकोर होते. ंथालय या पु तका ं या अ ुत जगाचा , योगशाळ ेचा
प रचयही यांना येथेच झाला. इथ या िश का ंनी येय िनि तीकड े नेले, मोठमोठी व ने
दाखवली .
“ ाना या क ा जेवढ्या िव तृत व समृ करता येतील, या करीत राहायच ं; हे सातवीला
असताना िदगवड ेकर सरां या सं कृत सुभािषता ं या वगा त ठरवल ं होतं... आता गु ांची
नाही, तर मु ांची लढाई करायची , असा मी पण केला.” (पृ. . २८-२९) शाळेतील अन ेक
गो चा भाव ल ेखकाच े भिवत य घड यास सा भ ूत ठर तात. शारी रक , मानिसक व
आ याि मक अशा सव च मता ंचा िवकास हो या साठी शाळा हातभार लावताना यात ून
िदसत े.
'एकंदर शाळेत यि म वाला पैलू िदले जात होते. छडीही िमळायची व शाबासक ही
िमळायची . िश ेची भीती आिण कौतुकाची ओढ आवडीन ं एक नांदू लागली . इं जीच ं
आकष ण वाढू लागल ं. गिणतात रस िनमा ण झाला. सं कृतचे पाठ कानावर पडू लागल े व
गुंजूही लागल े. शाळेब ल ेम, ितर कार , असूया व आकष ण अशा अनेक भावना
वेगवेग या वेळी जागृत हाय या ." (पृ. .३६) शाळेबाबत िज हाळा िनमा ण करणा या ,
वेगवेग या िवषयाची भीती मोड ून याब ल ेम िनमा ण करणा या याची सरिमसळ या
शालेय जीवना त घडताना िदसत े.
वाचनाच े वेडही येथेच वाढीस लागल े. चांदोबा, चंपक पासून भुतां या गो ी,
वत मानप ात या रिववार या पुरव या , रामायण –महाभारत , मग िशवाजी सावंत व
आ मच र े वाचायची िनवेदकाला गोडी लागली . दर यान त ण होतानाच े , शंका याचे
समाधान याने डॉ टर मामांकडून क न घेतले. लाकोळ े गु ज च े माग दश नही सतत
ेरणादायी व पात य झाले आहे. “ व न पाहायच ं तर खूप मोठी उंची गाठ याच ं. तु ही
गाठल ेली उंची ही तु ही कुठून सु वात केली, या मापकान ं मोजली जाते. उ च येय
ठेवायच ं. आकाश गाठायच ं. व नं पाहायची , व ना ंना वा तवात उतरव यासाठी िज
ठेवायची . याला य ना ंची जोड ायची , मग काय तु ही देशाचे रा पतीच काय; जगाच ं
नेतृ वसु ा क शकता !” यांचे श द सुनामी माण े ऊज ची लाट घेऊन यायच े… तुमचं
आयु यही तु हाला असंच घडवायच ं आहे. ते घडवायच ं क वाईट संगतीनं िबघडवायच ं – हे
पूण तः तुम या हातात आहे. येकाला िमळणार ं आयु य तेवढंच आहे. महा मा गांधी,
लोकमा य िटळक , बाबासाह ेब आंबेडकर, पंिडत नेह , इंिदरा गांधी, अ बट आई टाइन
िकंवा युटन यांना जेवढी वष आयु य िमळाल ं; जवळपा स तेवढीच वष तु हाला देखील
िमळणार आहेत, मग तु ही यां या एवढं मोठं हायच ं व न का बघू शकत नाही? व न munotes.in
Page 21
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
21 असं बघा, क जे े तु ही िनवडाल , या े ातील अ यु च पायरी गाठायची आिण एकदा
ती पायरी गाठली , क मग ितथे फार गद नसते. सग या गो ी नीट होतात आिण जग याचा
अथ लागतो व आयु य कारणी लागत ं!” गु जी सांगायचे आिण आ ही ऐकत बसायचो . फार
काही कळायच ं नाही, पण आतून चलिबचल सु हायची . ऊज चा फुि लंग पेटायचा .
‘मोठं होणं, े होणं हे आप यालाही श य आहे!’ हा संदेश गु ज या येक भाषणात ून
िमळायचा . (पृ. .१८-१९) एकूणच ल ेखका या क ुटुंबातून जस े ेरणादायी िवचार सा ंिगतल े
जायच े, तसेच लेखका या शाळ ेतील िश का ंकडूनही लाकोळ े गु ज च े हे िवचार अस ेच
ेरणादायी होत े. व नं कोणती बघावी , यासाठी कस े क कराव े. सामा य व असामा य
माणसा ं या जग यातील अंतर याची जाणीव िव ा या ना क न द े याचे काम िश क क न
देताना िदसतात .
दहावी या वषा ब ल अनेक आ याियका िनवेदकान े ऐक या हो या . या वषा ची भीतीच
अनेकांनी घातली होती. परंतु याच वेळी पिह या येणा या मुलाचे कौतुक, यांचे पेपरमधल े
फोटो, मुलाखती याचेही आकष ण खूप होते. िनवेदकान े िनयोजनब अ यास क न यातही
चांगले माक िमळवल े. क ातून पिहल े ये या या िनिम ान े इथे िनवेदक सव थम मोठे यश
अनुभवतो . अकरावीला हॉ टेल, कॉलेजची िव तीण इमारत याचा थोडा या यावर ताण
येतो. इं जी मा यम , साय सचा अ यास िकतीही रेटून केला तरी या याशी फार जमत
न हत ं. बारावीन ंतर मा आट् सला जा याच े िनवेदक ठरवतो . इथूनच याचे पधा
परी ा ंमधील काय े िनि त होत जाते. दहावी बारावीचा अ यास करतानाही वारंवार मन
ि धा होते, मजा करावीशी वाटते, समवयीन मुला-मुल शी वेगवेग या िवषया ंवर या ग पा
मारा याशा वाटतात , मैदानाम य े खेळावे असे वाटते परंतु याच वेळी अ यास व परी ा
हेही िततकेच मह वाच े होऊन बसलेले असत े. अशाव ेळी या लोभना ं या मागे न जाता
आपल े कत य व आपल े य न यां या मागेच सात यान े रािहल े पािहज े असे िनवेदक पु हा
पु हा वतःला बजावत राहतो . दहावी बारावी हणज े एक परी ा तर होय. ती काही
आप या आयु यापे ा मोठी न हे, ठरवल े तर तेही सव सोपे आहे. परंतु मेहनत करायला
हवी. संगी अपयश आले तरीही याचा सामना कर याची तयारी असायला हवी.
गाव या िठकाणी असणारी मुलां या भिवत याबाबतची उदािसनता समकालीन वातावरणाच े
िनरी ण यातून य होते. “खरं तर ामीण भागाम य े क रअर कौि सिल ंग हा कारच
नाही. डॉ टर िकंवा इंिजिनअर हायच ं हणज े अ यु च येय. िश क िकंवा पोलीस होणं
हणजे म यम येय आिण बँकेत िशपाई िकंवा साखरकारखाना कामगार हणज े किन
येय अशी क रअरची प रभाषा होती. आपाप या वकुबा माण े येक जण आपली उडी
कुठपय त जाऊ शकते, हे ठरवायचा . मुल साठी तर दहावी , बारावी झाली, क ल नाच े
पडघम सु हायच े. अनेक मुल चे िववाह िकशोर वयातच हायच े. झालीच तर एखादी
मा तरीण हायची , नाहीतर चूल व मूल हेच यांचं जीवन य ेय असायच ं. जा त िशकल े या
मुल ना चांगली थळंही िमळायची नाहीत . गावाशी तुलना करता तालु या या िठकाणी
सामािजक , शै िणक प रि थतीम य े फार काही फरक िदसत न हता .” (पृ. . २५-२६)
यातून एकूणच ामीण भागातील प रि थती ल ात य ेते. क रअरब ल उदासीनता कमी
असत े. कोणी काय हाव े हे कसे ठरिवल े जाते, मुलांची व म ुल ची िश णाची अव था कशी
असत े याचे वण न लेखक करताना िदसतो . शालेय जीवनातही ल ेखकाच े समाजाकड े कसे
बारीक िनरी ण होत े याचे िच ण यात ून येते. munotes.in
Page 22
मराठी अ यासपि का . II
22 शालेय वयाम य े मुला-मुल या इतर िश णाबरोबर शारी रक व ल िगक जाग ृतीचे िश ण द ेणे
ही काळाची गरज आह े. याबाबत ल ेखकाचा एक व ेगळा ि कोन आ मकथनात ून लेखक
य करतो . शाळेत शारी रक आकष णाला बळी पडणारी म ुले व यात ून या ं यावर
ओढवणारी प रि थती , याचे प रणाम याच े लेखक वण न करतो . “ ामीण भागाम य े
मुलामुल म य े एकमेकांकडे पाह याच े पूव हदूिषत व ितर कारिमि त ि कोन
लहानपणापास ूनच जाणीवप ूव क जवल े जातात . या अनैसिग क ि कोनाम ुळे िवकृत
आकष णा या िवळ या त अनेक जण सापडतात . दो हीकड ून भाविनक क डमारा
झा याम ुळे अनेकदा ामीण युवक वाढ या वयात घोडच ुका करतो आिण उव रत आयु य
प ा ाप कर यात िनघून जातं. खरंतर मुल ब ल असूया व नकाराथ ि कोन ठेवणा या
सव िकशोरवयीन मुलांम ये मुल चाच िवषय चघळला जात असतो . यातून आलेली िवकृती
मग संडास, मुता यांम ये कले या पान ं िचि त झालेली िदसत े. ‘ल िगकता ’ या िवषयावरचा
वाढ या वयातला क डमारा , शारी रक बदल, यातून फुटणा या ल िगकत े या भावना व
घरात, शाळेत या िवषयाची मु कटदाबी यामुळे बालवयातच अनेक जण ौढ
िलंगिपसाटा ं या कचाट ्यात सापडतात . छोट्या छोट्या लोभना ं या आहारी जाऊन
आपल ं अ ख ं ल िगक भाविव कुसक न घेतात. काही मुलं याच नैरा येतून आ मक
होतात आिण समवयीन िकंवा आप याप े ा लहान वया या बालका ंवर अनैसिग क अ याचार
करतात . यामुळे खरंच आज ल िगक िश ण देणं यो य क अयो य , याबाबत ठाम मत
मांडता येणार नाही. पण कुटुंबात आिण शाळेत ‘वासन ेचा पश ’ कसा ओळखावा , ‘ल िगक’
आ मणापास ून वसंर ण कसं करावं; शरीरा या बदला ंना, वाढ या गरजांना व मानिसक
ि थ य ंतरांना कसं सामोर ं जावं, यावर आरो यदायी संवाद होणं गरजेचं आहे.” (पृ. .३२-
३३) यातून लेखक याचा ि कोन य करतो . आरो यदायी स ंवाद होण े कसे गरजेचे आहे
व यात ून अनथ कसे टळू शकतात , याबाबतच े मत ल ेखक इथ े मांडताना िदसतो .
शाळेतून महािव ालयात जाताना मा यमाचा अिधक मह वाचा ठरतो. आज
मा यमा या नावान े जो बागुलबुवा केला जातो व िव ा या चा आ मिव ास यात मारला
जातो यावर िनवेदकान े येथे भा य केले आहे. नीट िनयोजन व िज ीन े अ यास केला तर
मा यम ही अ यंत सव सामा य गो आहे. िकंबह ना मा यम हा आप या गतीला अडथळा
िबलक ुल नसतो हे पु हा पु हा संपूण आ मच र ात ून न दवल ेले िदसत े. बी.ए. या वषा त
कॉलेजचे िम , यांचे िवषय, नेहसंमेलन, अनेकिवध काय म, मुला-मुल ना पर परा ंिवषयी
वाटणा या भावना , िवशेषतः िश का ंनी केलेले माग दश न या गो ी पु हा पु हा कथन
केले या िदसतात . एका िदवसात अचानक यश िमळत नाही तर यासाठी सात यान े य न
करावे लागतात . िवशेषतः माणसान े आपला क फट झोन सोडून िनराशा व अपयशाला
सामोर े जा याची तयारी ठेवायला हवी. िकंबह ना माणसाला आयु यातील अपयश खरे तर
नेहमी काहीना काही तरी गो िशकवत असत े. यातून माणसाचा वािभमान , िज जागी
हायला हवी असे िनवेदकाच े ितपादन आहे. येथवर येईपय त आप याला पधा परी ा
ाय या आहेत हणज े नेमके काय करायच े आहे हेही िनवेदकान े जवळपास िनि त केलेले
िदसत े. आप याला पधा परी ा ंना बस याचा य न क न केवळ साहेब हणून िफरायच े
आहे, गावाकड े मोठा हणून वावरायच े आहे क आप याला काही एक काम कर यासाठी
हणून या े ात यायच े आहे यािवषयी िनवेदकान े सिव तर िवचार मांडलेले िदसतात .
उदाहरणाथ - munotes.in
Page 23
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
23 ' पधा परी ेचा अ यास करणा या ं या तीन कॅटेगरी असतात - वयंघोिषत , जनताघोिषत ,
आिण आयोगघोिषत ... आपलीही गत अशा भाकड बैलासारखी होणार क काय, अशी भीती
मना या कोप यात होती.” (पृ. . ८५) बी. ए., एम. एम. या वषा त िवशेषतः पधा
परी ा ंसाठीचा ाथिमक अ यास , इं जीवर मेहनत, व ृ वाकड े ल या गो ी िनवेदक
जाणीवप ूव क करतो . या परी ा ंचे आराखड े, पि का ंचे व प , अ यासाची प ती याचे
तो बारकाईन े िनयोजन करतो . वेगवेग या िस य या पधा परी ा ं या नोट्सही येथे
संदभा साठी वापरतो . एस.आय.ए.सी, यु.पी.एस.सी. पूव परी ा , एम.पी.एस.सी.चं
घोडाम दान, संयु मोहीम , अखेरची पायरी या करणा ंतून पधा परी ा ंची तयारी , यात
हळूहळू िमळू लागल ेले यश, अपेि त थळी िनवड झा याच े िनवेदकाचे व न पूण होणे हा
वास य झाला आहे. या सव पधा परी ा ंिवषयी या करणा ंत पधा परी ेचे तपशील
बारकाईन े वण न केलेले िदसतात . पि का ंचे व प , पि का तपासल े जा याच े व
पि का ं या आखणीच े व प , मुलाखत च े व प , यात असणा या अपे ा, िवशेषतः
मराठी मा यमातील िव ा या या यात असणा या ठरािवक अडचणी , यावर मात कर याच े
माग व ामु यान े माणसाचा आ मिव ास व िज हाच ा सवा तून यशाचा माग दाखव ू
शकतो याबाबत िनवेदक सात यान े बोलताना िदसतो . या अथा ने हा िवभाग आ मच र ाचा
ख या अथा ने गाभा हणता येईल. आ मच र ा या शेवटी िनवेदकान े आजवर या आप या
वासाचा आढावा िकंवा याची काही सू े मान यासारख े भा य केले आहे. या सव
वासात ून आप या आयु याचे येयच िनवेदकान े य केले आहे. उदाहरणाथ -
"आतापय त या जीवन वासाम य े सद्सदिवव ेक आिण स याची कास धरताना खूप
ं ांना, संघषा ला सामोर ं जावं लागल ं. काही िकंतू, काही , काही शंका मनाम य े
अजूनही डोकावतात . वाईट वृ ीचा लांडगाही कधीकधी शेपूट हलवत लिडवाळपण े जवळ
यायचा य न करतो . 26 /11 या रा ी मृ यूकडे िविजगीष ू वृ ीने धाव घेतली होती.
तरीस ु ा या अि निद यात ून िजवंत बाहेर आलो . खरंतर परमे रानं मा यासाठी बोनस
आयु य देऊ केलं. या या मनात मा यासाठी काहीतरी रचना मक योजना असावी . हणून
काही संक प, काही व न समोर आहेत. पिहल ं - मनामध ून उरलंसुरलं सव भय न
करायच ं आहे. मान ताठ ठेवून नजर येयावर अखेरपय त ि थर ठेवायची आहे. ान
संपादन करायच ं आहे. खूप खूप वाचायच ं आहे. जगाब ल जाणून यायच ं आहे. नवं नवं
िशकायच ं आहे. जे आखूड, वाथ , अ ंद करणार े पाश आहेत, बंध आहेत; ते सगळे
झुगा न ायच े आहेत. स या या चाळणीत ून येक श द पारख ून यायचा आहे. आपल ं
अि त व हे पूण वा या िदशेने माग मण करेल याचा यास सतत ठेवायचा आहे.
जािणवा ंना मृत करणार ्या सग या नकारा मक सवय चा नाश करायचा आहे. वै ािनक
ि कोन समोर ठेवून काय कारणवादाची कास अखेरपय त धरायची आहे. कम आिण िवचार
या दोह ची सीमा अजून खूप िव तृत करायची आहे. आतून-बाहे न वतःला जागृत
करायच ं आहे. सकारा मक व रचना मक ि कोन सदैव सोबत बाळगायचा आहे. यश-
अपयश िमळत राहील , पण कोण याही अपयशान े गांग न जायच ं नाही क यशान ं ह रळून!
ि थत राहायच ं. आय या िमळाल े या घबाडाला कधी बळी पडायच ं नाही. काळोखा या
आिण िनराश े या गत म ये कधी तायच ं नाही" (पृ. . २०३) आ मच र ाचा मु य हेतू,
िनवेदकाची भूिमकाच यातून य होते असे हणता येईल. यातील सव घटनाही एकाच
िदशेने जाणा या आहेत. सव आ मकथना या योजनास पूरक अशाच प तीन े घटना ंचे munotes.in
Page 24
मराठी अ यासपि का . II
24 सादरीकरण झाले आहे. या अथा ने घटना ंना वतं मू य नसून या िनवेदका या िविश
हेतू या िदशेने राबिवल े या आहेत. वेगवेग या आठवण या िनिम ान े केलेले तुलना मक
िवचार , भा ये यातून वत मानकाळ व भूतकाळ यात अगदी थोड्याच वषा त पडलेले अंतर
अधोर ेिखत केले आहे. या सव आठवणी व भा या ंतून नायकाला िमळाल ेली ेरणा व
समकालीन वा तवाबाबत नायक कोण या प तीन े िवचार करतो ते य झाले आहे.
िनवेदकाचा वाचकाला माग दश न करणे तसेच ेरणा देणे हा हेतू या ार े पुन: पु हा
अधोर ेिखत होतो.
२अ.५.२ आ मकथ नातील यि िवशेष-
आ मकथनात ता या , आजोबा , आजी , आई, काका यांचे वण न बारीक सारीक तपशीला ं ारे
झाले आहे. येक िश काच े यि िच ही सिव तरपण े वण न केलेले आहे. िश क /
माग दश कांचे सिव तर यि िच हे या आ मकथनाच े िनराळ ेपण आहे. यां या बारीक -
सारीक लकबी , यांनी उभे केलेले आदश याचे तपशील येथे मांडले आहेत. कदमबाई ,
लाकोळ ेगु जी, सुतारगु जी यांनी िशकवल ेले आयु याचे त व ान याने यि म व
िवकासाचा पाया घातला गेला. यांनी सांिगतल े या सा यासा या गो ीत ून जग याकड े
पाह याचा ि कोण घडत जातो. िवशेषत: कदमबाई आप याला नेमके काय व कोणासारख े
हायच े ते यो य वेळीच ठरवाव े असे सांगून िनवेदकाची दादागीरी ता यावर आणतात .
सुतारगु जी आपापल े नेमून िदलेले काम नीट करावे हे िशकवतात . हाय क ूल मधील
िश का ंचे वण नही तपशीलवार येते. िदगवड ेकर गु जी व यांनी समोर ठेवलेले आदश हेही
तपशीलवार येतात. उदाहरणाथ - 'िदगवड ेकर सरांनी मला गु ांनी नाही तर मु ांनी
भांडायच ं असत ं असा स ला िदला... सरां या श दांतून खूप खूप शहाणपण िशकायला
िमळायच ं.” (पृ. . २६ – २९)
शाळेतले िम , यां या सवयी , यांचे आिथ क व सामािजक तर, यानुसार यांचे वागणे
हेही सिव तरपण े ‘हाय क ूल’, ‘अकरावी – बारावी ’, ‘बी.ए.’, ‘एम.ए. - मुंबई िव ापीठ ’ या
भागांतून यातून य झाले आहे. उदाहरणाथ -
या सव य समाजा या व ेगवेग या तरात ून आल े या आह ेत, यांचे जीवनम ू य
सं कृतीसंदभ , संघष वेगवेगळे आहेत. लेखकाचा आिण या य चा असणारा स ंबंध व या
संबंधातून लेखकान े यां याबाबतच े मांडलेले आकलन या आ मकथनात य ेते. पुढे
महािव ालयातील वेगवेगळे िम माधवन , िवकास धस इ. होत. दहावीन ंतर या गुंडगीरीला
साथ करणार े िम व माग दश न करणार े सर, िवकास व काशसर , घोलकरसर ,
गायकवाडसर , जगदाळ ेसर, गणेश कुलकण , पांडू पाटील , बा या कदम इ. होत.
लेखक – वत: िव ास नांगरे-पाटील हे आ मकथना या क वत व पात आहेत. हा
नायक आदश व पाचा , िवचारी , वाईट बाब त ूनही लगेच सावरणारा आहे. िवचारान े
समतोल , शूर, धडाडीचा व िज ीचा आहे. वत: या िश णा या ेमािवषयीही हा वत:च
सांगतो. ' यामुळे िशकत राहणं मी कधी सोडल ं नाही.… ाना या क ा जेवढ्या िव तृत व
समृ करता येतील, या करीत रहायच ं.” (पृ. . २७) संप ीचा मोह होऊ ायचा नाही व
स ेचा माज चढू ायचा नाही हे अगदी कळायला लाग यापास ूनच हा मनाशी प के करतो .
येक संकटात ून िकंवा अडचणीत ून सात यान े हा माग काढत वत:चे माग मण सु munotes.in
Page 25
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
25 ठेवतो. लेखकाची येक संगानंतर वत:च या अन ुभवावर केलेली जी भा ये आहेत
यातून तो वतं पणे वत:चाच माग दश क अस याच े िदसत े. दहावी , अकरावी , बारावीन ंतर
आपणच आपला माग तो शोधतो , दहावीपास ून या परी ा ं या बागूलबुवावर आपणच मात
करायची ठरवतो . प रि थतीला घाब न माग अ या तच सोड याप े ा व आप या जीवाप े ा
अपयश िनि तच वाईट नाही असे मानून तो यातूनही पुढे जात राहतो . आहारा या
सवय पास ून (पृ. .३८,३९), परी ेचे, अ यासाच े व वेळेचे िनयोजन , इं जीची भीती
घालव यासाठी केलेले य न शालेय जीवनावरील लेखापासून सव आ मकथनभर
सात यान े येतात.
आदश नायकाच े सव संकेत वीकारल ेली लेखकाची ही ितमा आहे. कतृ ववान असा हा
एकमेव नायक व याला सकारा मक अथवा नकारा मक र या पोषक असे बाक च े जग अशी
या या भोवताल या िव ाची रचना आहे. िकंबह ना वाचका या कोण याही ि याशील
ितसादाची येथे अपे ा नसते. याने येथील आदश नायकाच े सव संकेत बीनात ार
वीकारण े अिभ ेत असत े.
२अ.५.३ आ मकथनाच े इतर िवश ेष
संपूण आ मकथन हे भूतकाळापास ून वत मानातील िकंवा आजपय त या काळाच े कथन
आहे. एका बाजूला काल मान ुसार सरळ भूतकाळ व घटना सांिगत या जातात . यालाच
समांतरपण े आताचा, स याचा मी भूतकाळाम ुळेच कसा घडलो िकंवा भूतकाळापास ूनच
कसा वत:ला घडवत आलो याची अिभ य आहे. खेड्यापास ून महारा ात व
भारतातीलही काही िठकाणी ामु यान े नोकरी या िनिम ान े येणारे अनुभव येथे य
होतात . िश ण घेताना गावातली शाळा व तालुका-िज हा तरीय हाय क ूल यातील फरक
सा या सा या संगांतून, िवशेषत: िम व िश क यांचे राहणीमान व ि कोणात ून य
होतो. पुढे िव ापीठ तरीय िश णात ून हा भेद अिधक ठळकपण े य झाला आहे. िवशेषत:
को हा पूरचे िशवाजी िव ापीठ व मुंबई िव ापीठ यातला भेद केवळ िव ा या मधील भेद व
दजा इतपतच मया िदत राहत नाही. हा भेद महानगर व महारा ातल े एक मह वाच े शहर,
यातील जीवनप तीतील भेद हणून य झाला आहे. वत मानकाळात नायक जे हा
वत: या मुलांशी संवाद साधतो ते हाही िव ान व संगणका या ाब यान े समकालीन
जीवनप ती व काही माणात याचा मू य यव थ ेवर झालेला प रणाम अधोर ेखीत होतो.
या आ मकथनात खरे तर वेगवेगळी थळे, वेगवेग या कालातील घटना यांचे कथन असल े
तरी याला फारस े मह व नाही. िकंबह ना स्थल व कालाच े संदभ येथे पूण पणे िनवेदका या
िविश हेतू या प रपूत या िदशेने वापरल ेले आहेत. यांचे वतं अि त व जवळपास
नाकारल ेले आहे. यापे ाही िनवेदकाला जे माग दश न करायच े आहे ते येथे मह वाच े ठरते.
भूतकाळ हा पु कळ अंशी आदश च होता व वत मान मा िततकासा सुखद िकंवा सोपा नाही
हे येथे न दवल ेले आहे. तरीही िनवेदका या मते वत मानकालीन माणसा या जवळपास
सव च ांवर वयंिश त , धैय , अ यास , िचकाटी , िज व िनयोजन हेच यशाच े माग आहेत.
‘मन म है िव ास ’ हे एका यश वी व र पोलीस अिधका या चे यशोगाथा व पाच े
आ मकथन आहे. अथा तच आपला या उंचीपय तचा आजवरचा वास , याचे व प ,
यासाठी करावा लागल ेला संघष , िवशेषत: सात यान े व िचकाटीन े घेतलेली मेहनत, munotes.in
Page 26
मराठी अ यासपि का . II
26 अपयशावर केलेली मात, अि य घटना िवस न जा याचा य न हे या आ मकथनातील
संपूण कथान काची एक बाजू आहे. हा सव वास सतत कथन करत असताना सात यान े
वाचकाला वेगवेग या प त नी ेरणा देणे हा या आ मकथनाचा मह वाचा उ ेश तसेच
लेखनाच े कारण आहे. ‘मी’चा आजवरचा वास ेरणादायी आहेच परंतु यािशवाय या
वासािनिम ान े या ‘मी’ला वाचकाशी जो संवाद साधायचा आहे, तो मह वाचा ठरतो. हा
वास मांडतेवेळी सतत समांतरपण े वाचकाशी संवाद साधण े, पु कळदा याला उपदेश
करणे, याला ेरणा देणे, याचा आ मिव ास जागा करणे, याचे धैय व िचकाटी कायम
ठेवणे इ यादी मागा नी जीवनातील आशादायी माग यातून दाखिवला आहे. एकूणात
वाचकाला जीवनात आधार व माग दश न पुरिवणे हे या आ मकथनाच े मुख आशयस ू
आहे. यामुळेच संपूण आ मकथन माग दश नपर भूिमकेतून य झाले आहे. िकंबह ना मी
अशा मागा ने यश वी झालो, हा माग सोपा नसला तरीही यशाचा यो य राजमाग हाच आहे.
अशी यशाची गु िक ली सांगणे हे या आ मकथनाच े येय िदसत े. यामुळेच सात यान े
उपदेशा मक भूिमका वीकारल ेली आहे. घटना िकंवा पा वभावातील गुंतागुंत पे ा
माग दश नाचे योजन येथे बळ आहे. िवशेषत: नोकरीध ं ा या शोधात असल ेला व यामुळे
ग धळ ून गेलेला त ण या आ मकथनाचा मु य वाचक आहे. वया या या ट यावर
माग दश नपर अशा या पु तका ंची गरज असत े या कारच े हे आ मकथन आहे.
२अ.५.३.१ भाषाश ैली
‘मन म है िव ास ’ या आ मकथना त घटना - संगांचे कथन करणे, याचबरोबर पु कळ
िठकाणी य हणून ते हा मला काय जाणवल े व आजचा यश वी नायक हणून माझे
येक बाबतीतील िनरी ण सात यान े भा या ं या पान े य होते. घटना ं या िनिम ान े
सहज मनात आलेले अलीकड या प रि थतीच े िनरी णही भा या ं ारे य झाले आहे. या
सव भा या ंतून ते हाचा काळ–आताचा काळ असे पु कळस े मृतीरंजना मक िच आहे.
कथनात सात यान े उपदेश येतात. िवशेषत: अलीकड या िव ा या नी जग याकड े कसे
पहावे, परी ा , पधा याकडे कसे पहावे याचे माग दश न यांनी पु कळस े आ मकथन
यापल ेले आहे. या ‘मी’ भोवतालच े– ‘मी’ या िवकासास सकारात ्मक अथवा नकारा मक
प तीन े पोषक ठरलेले जग व ‘मी’ने केलेले माग दश नपर बोल िकंवा उपदेश हे या
आ मकथना या िनवेदना ार े य होणार े मह वाच े घटक आहेत. संपूण आ मकथनाच े
िनवेदनही या अथा ने आ मकथना या हेतूस पोषक असेच आहे. उपदेशा मक भूिमकेतूनही
माझे जगणे आदश आहे ही भूिमका सात यान े य झाली आहे. सु वातीपास ूनच
िनयोजन , वयंिश त , िज व अ यास या गुणांचा वीकार हीच आप या व एकूणच
माणसा या यशाची गु िक ली अस याच े कथन केले आहे. आदश व पाचा उपदेशही
पु कळसा रोमँिटक क पना ंवर आधारल ेला आहे. येथे काही िठकाणी पुनरावृ ीही झालेली
िदसत े. खेडे, एक कुटुंबप ती , यात यतीत केलेला काळ हे सव छान व आदश च आहे
असे यातून य झाले आहे. संपूण आ मकथनाच े कथन माग दश न व आशादायी
िदशािद दश न या हेतूने झालेले आहे. यामुळे अथा तच यातील भाषा केवळ मािहती िकंवा
तपशील पुरिव याप े ा वाचकाला उ ेशून आदेशा मक पात य होते. आ मकथन
िलिहणारी य ही कोणी सािहि यक नाही . पण तरीही ल ेखनाची भाषा वाही आह े.
घटना - संग, वानुभवांचे कथनही क ेवळ आ म ौढीसाठी य ेत नाही . यामुळे पुढे काय
घडते हे वाच याची उ क ंठा वाचकाला लाग ून राहत े. तसेच वाचनादर यान स ंपूण घटना -munotes.in
Page 27
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
27 संगाचे सार सा ंगणा या हणी , वा चारा ंचा वापर ल ेखक सढळ हातान े करतो . उदा. नळी
फुंकली सोनार े इकड ून ितकड े गेले वारे” (पृ.२५) अशी हण , ‘एका दगडात तीन प ी ’
(पृ.७३) असा वा चार िक ंवा ‘िज याची खोड म े यािशवाय जात नाही ’ (पृ.७२) यासारखे
अनेक भाषािवश ेष येतात. तसेच आ मकथनात य ेणा या अन ेक य च े िवशेष या ं या
अंतबा िवश ेषांसहीत य ेतात. उदा. “राम जोशी सरा ंचं मट यासारख ं सुटलेलं पोट,
वेदपाठक सरा ंचे घारे डोळे, देिशंगकर मॅडमची अि नी भाव े सारखी सडपातळ द ेहय ी,
हसबनीस सरा ंचा अ या बा ा ंचा सदरा , कुलकण सरा ंची ब ु गानीन दाढी ” (पृ.२३)
यासारखी वण ने येतात. ही वण ने या या य चा ल ेखका या मनावर असणारा ठसा
दश िवणार े आह ेत. यासोबत ल ेखकाला आय ु यभराच े सं कार प ुरिवणारी , िश कांनी
िशकवल े या थोरा मोठ ्यांची वचन े, ोक, किवता , अभंग या ंचे सहस ंदभ उ ल ेख
आ मकथनात य ेतात. हे सव िवशेष आ मकथनाला वाड ्मयीन मह व ा क न द ेतात.
२अ.६ आ मकथनाचा सामािजक , सां कृितक संदभ
सात यान े वाचकाला वेगवेग या प त नी ेरणा देणे हा ‘मन म है िव ास ’ या
आ मकथनाचा मह वाचा उ ेश तसेच लेखनाच े कारण आहे. वाचकाला उपदेश करणे,
याला ेरणा देणे, याचा आ मिव ास जागा करणे, याचे धैय व िचकाटी कायम ठेवणे
इ यादी मागा नी जीवनातील आशादायी माग यातून दाखिवला आहे. िवशेषत:
नोकरी धं ा या शोधात असल ेला व यामुळे ग धळ ून गेलेला त ण या आ मकथनाचा मु य
वाचक आहे. यामुळे यातील भा ये, उपदेश, माग दश नपर िववेचन या वाचकाला गृिहत
ध न केलेले आहे. हा ामु यान े िनि य (passive ) व पाचा वाचक आहे. सामािजक
यव था िकंवा मानवी जगणे याबाबत याचा ि कोण हा घड या या ि य ेत आहे. अशा
ट यावर माग दश नपर अशा या पु तका ंची गरज असत े या कारच े हे आ मकथन आहे.
थोड यात याला ‘से फ हे प मॅ युअल’ व पाच े पु तक हणता येईल. या कार या
पु तका ंत काय आहे यापे ाही माणसाने याच प तीन े गो ी करा यात असा हेतू प
असतो . यामुळे उपदेश िकंवा माग दश ना ार े आदेशा मक प याला येत असत े. से फ
हे प व पाच े पु तक हे जाणीवपूव क जीवनिवषयक माग दश नाचे काम करत असत े.
िविश वगा ला िकंवा खरे तर आप या येकालाच वेगवेग या ट यावर आव यक असणार े
माग दश न अशा कारची पु तके करत असतात . खरे तर एकाचा माग हाच िकंवा तोच
दुस या या िवकासाचा माग ठरेलच असे नाही परंतु संवेदनशील वयात िकंवा मना या
संवेदनशील अव थ ेत या कार या पु तका ंची गरजही मोठी तसेच मह वाची असत े. यामुळे
वाभािवकपण ेच अशा पु तका ंना यशाची गु िक ली सांगणा या बे ट सेलर व पा या
पु तका ंचे प ा होत असत े. ‘मन म है िव ास ’ या आ मकथनाचा बाजारातील खपाचा
आकडा जरी पािहला तरी हे सहज ल ात येते. (आवृ ी पिहली - मे २०१६ , आवृ ी
एकोिण सावी - मे २०१७ ) यािशवाय या पलीकडे जाऊन या आ मकथनाची जािहरात या
कार े केली गेली आहे तेही याचेच सूचन करतात . (लेखकाची अनेक माग दश नपर भाषण े,
ि हिडओ ि ल स , माग दश नपर वचना ंचे अॅप महाजालावर अ यंत लोकि य अस याचा येथे
िनद श करणे मह वाच े वाटते.) या अथा ने एका िविश “टाग ट रडर" क रता जाणीवपूव क
लेखन केलेले हे आ मकथन आहे असे हणता येईल. आ मकथना या शीष कापास ून ते
सु वाती या मनोगतात लेखकान े याचा प उ लेखही केलेला आहे. मराठीत या हेतूने munotes.in
Page 28
मराठी अ यासपि का . II
28 अलीकडे िलिहल े या आ मकथना ंपैक हे एक मह वा चे आ मकथन होय. या अथा ने केवळ
पोिलसी खा यातील व र अिधका याच े आ मकथन यािशवाय एक ेरणादायी यशोगाथा
हणूनही या आ मकथनाकड े पाहता येईल.
आपली गती तपासा
- तुम या वाचनात आल े या कोण याही शासक य अिधका या या आ मकथनाच े िवशेष
न दवा .
२अ.७ सारांश
‘मन म है िव ास ’ हे अलीकड या पाच वषा तले मराठीतील मह वाच े आ मकथन आहे.
(आवृ ी पिहली - मे २०१६ ) एका सव सामा य म यमवग य मुलाचा एक यश वी व र
पोिलस अिधकारी हो यापय तचा वास व या दर यान याला जाणवल ेले जग हा या
आ मकथनाचा मु य िवषय आहे. नायकाचा संघष व याचे बरे - वाईट अनुभव यातून य
होतात . यािशवाय हे आ मकथन िवशेषत: त णा ंना माग दश क अशीही भूिमका बजावत े. या
सव बाबत त या आ मकथनाचा सिव तर िवचार करता येतो.
२अ.८ पूरक वाचनासाठी संदभ
१) गोखल े, द. न. : ‘च र – िचंतन’, मौज काशन गृह, प. आ.२००० , मुंबई.
२) राजा य , िवजया (सह. संपा.) : ‘मराठी वाड्मयकोश ’, खंड चौथा, म.रा.सा.सं.मं.,
२००२ , मुंबई.
२अ.९ संदभ ंथ
१) गोखल े, द.न. : ‘च र – िचंतन’, मौज काशन गृह, प. आ.२००० , मुंबई.
२) कुलकण , गो. म व इतर (संपा.) : ‘ दि णा ’, कॉ ं ि टन े टल काशन , दु.आ. १९९८ ,
पुणे.
३) राजा य , िवजया व इतर (संपा.) : ‘मराठी वाड्मयकोश ’, खंड चौथा, म.रा.सा.सं.मं.,
२००२ , मुंबई.
munotes.in
Page 29
`मन म है िव ास ' –
िव ास नांगरे - पाटील
29 २अ.१० संभा य
अ) दीघ री
१) ‘मन म है िव ास ’ या आ मकथनाचा आशय प करा.
२) मन म है िव ास हे 'से फ हे प" व पाच े आ मकथन हणता येईल काय? तुमचे मत
सिव तर प करा.
३) ‘मन म है िव ास ’ मधील नायका या संघषा चे व प प करा.
४) ‘मन म है िव ास ’ या आ मकथना या वैिश ्यांचा आढावा या.
५) ‘मन म है िव ास ’ या आ मकथना या शीष काची समप कता प करा.
ब) िटपा ा.
१) मन म है िव ास मधील शै िणक वातावरण .
२) मन म है िव ास मधील उपदेशाचे व प .
३) मन म है िव ास मधील िश का ंची भूिमका.
४) मन म है िव ास मधील गावचे वातावरण .
munotes.in
Page 30
30 २-आ
‘मन म है िव ास ’ : आकलन
घटक रचना
२-आ. १ उ ेश
२-आ. २ ा तािवक
२-आ. ३ ‘गाव आिण गोताव ळा’तील भाविव
२-आ. ४ ‘शाळे’तील आठवणी
२-आ. ५ ‘हाय क ूल’- पुढची पायरी
२-आ. ६ ‘आकारावी - बारावी ’
२-आ. ७ ‘बी. ए.’ कॉलेजम य े पदाप ण
२-आ. ८ ‘एम. ए. मुंबई िव ापीठ ’ : महानगराकड े कूच
२-आ. ९ ‘एस आय ए सी ’ : पधा परी ेचा ार ंभ
२-आ. १० ‘यू. पी. एस. सी. पूव परी ा ’
२-आ. ११ ‘एम. पी. एस. सी.चे घोडा म ैदान’
२-आ. १२ ‘संयु मोहीम ’ : अ यासाची पराका ा
२-आ. १३ यशाची ‘अखेरची पायरी ’
२-आ. १४ आ मकथनाच े वा यीन िवशेष
२-आ. १५ सारांश
२-आ. १६ संदभ ंथ
२-आ. १७ संभा य
२-आ. १ उ ेश
हा घटक अ यास यान ंतर आप याला मराठी आ मकथ न सािह य कारातील
असामा य य च े जीवन च र अ यासता येईल.
‘मन म है िव ास ’ या सब ंध आ मकथनाच े आशया मक व रचना मक ग ुण-वैिश ्ये
यानात य ेतील.
तसेच आप याला या आ मकथनातील लेखका या जीवनातील िविवध स ंघष मय
घटना स ंगांची मािहती िमळ ेल. munotes.in
Page 31
`मन म है िव ास': आकलन
31 या आ मकथना तून येणारे सामािजक स ंदभ न दिवता य ेतील. तसेच रचनेतून िदसणा रे
वा यीन िवशेष आप याला न दवता य ेतील.
२-आ. २ ा तािवक
‘मन म है िव ास ’ या िव ास पाटील यां या आ मकथना त लेखका या आयु यातील
येणा या वेगवेग या ट या ंचे कथन वेगवेग या शीष कां या अनुषंगाने येते. या येक
शीष का या अन ुषंगाने या या स ंदभा तील आठवणी व भावना ंचे एक ीकरण यात य ेते.
याम ये ‘गाव आिण गोताव ळा’, ‘शाळा’, ‘हाय क ूल’, ‘अकरावी -बारावी ’, ‘बी.ए.’, ‘एम-ए -
मुंबई िव ापीठ ’, ‘एम.आय.ए.सी.’, ‘यू.पी.एस.सी. पूव परी ा ’, ‘एम.पी.एस.सी.चं
घोडाम ैदान’, ‘संयु मोहीम ’, ‘अखेरची पायरी ’ असा वास कथन केला आहे. या येक
ट यावर घडणा या घटना - संग, या दर यान भेटले या य , यांचे िवचार भ ु व आिण
या सवा तून घडत जाणार े महारा ातील एक यश वी यि म व असा वास या
आ मकथनात आला आहे. एक असामा य य िक ंवा यश वी य न ेहमी बरोबरच
असत े, ित या हात ून कोणती च ूक होऊ श कत नाही िक ंवा यश ह े सहज सा य असत े अशा
अनेक वाचक , त णा ं या मनातील समज ूतीना द ूर कर याच े काम ह े आ मकथन करत े. या
काळात घडले या घटना लेखका या आयु याला िवशेष कलाटणी देणा या आहेत.
मुळात लेखकाच े यि म व हे समाजा या हरेक तराशी संलि नत आहे. यामुळे भूत व
वत मान काळ, बदलती मानवी जीवनश ैली, लहाना ंपासून वय क लोकांपय त बदलणारा
जीवन तर , सामािजक , आिथ क, राजक य अशा वेगवेग या तरांचा मानवी जीवनावर
असणारा भाव , िविवध गु हे, यांचे िनरसण , गाव-शहर-महानगर या देशपर वे
बदलणा या य , घटना अशा अनेक बाबी लेखका या जीवनाशी जोडल े या आहेत.
यामुळे या आ मकथनातील आठवणी या भूतकालीन अस या तरी यांचा वत मानाशी
जोडला जाणारा धागाही लेखक आप या कथनात ून मांडतो.
या आ मकथनाची रचना या मु ां या आधार े झाल ेली आहे यान ुसार आपण हे
आ मकथन इथे िवचारा त घेणार आहोत .
२-आ. ३ ‘गाव आिण गोतावळा ’तील भाविव
आ मकथनातील हे पिहल ेच करण आहे. याम य े लेखकाचा ज म, गाव, घर व गोताव ळा
यासंबंधी या आठवणी आ या आहे. “स ा ी या क ुशीत आिण वारण े या म ुशीत वसल ेलं
‘कोक ड ’ हे माझ ं गाव.” (पृ.पाच) अशी आ मकथानाती ल मनोगताची स ु वात ल ेखक
गावापास ून करतो . लेखका या गावाच े नाव कोक ड . या गावाचे वण न लेखक पुढील
श दात करतो . “येथे रोज भ या पहाटे मिशदीवरील अजाना या भ यान ं िकंवा
ाने री या पारायणान ं जाग येते. बारा बलुतेदार, अठरापगड जाती गु यागोिव ंदानं इथे
राहता त.” (पृ. पाच) असे गावा या िविवधत ेतही एकता अस याच े अनुभववण न यात येते.
गाव या या व पाम ुळेच अजाण आिण ाने रीचे पारायण यांचे एकि त आवाज
रिहवास म ये कोणताही धम ेष न बाळगता समतेतून याचा वीकार करतात . अशा munotes.in
Page 32
मराठी अ यासपि का . II
32 गावा या भूमीतून ज मस ं कार घेऊन लेखक पुढे वास करताना िदसतो . पुढे या गावाच े
आिण गाववा या ंची वैिश ्येही लेखक न दिवतो . हे गाव माथा कोकणात वसलेले असून
वारणा नदीनं या गावाला वेढा िदला आहे. “चौ या बाजूला गवळोबाचा ड गर
िशविल ंगासारखा उभा आहे. िहरवीगार वनराई , उसाची शेती, म तवाल म ल, कु यांचे
फड, शड्डूंचा आवाज , लेझमा या चाली, को हाप ुरी बोली आिण मटणाचा र सा” (पृ.१)
अशी गाववा या ंची वैिश ्ये लेखक न दिवतो . या सा या वण नात लेखकाच े गावाब लच े
बारीक िनरी ण प होते.
लेखका या घराची कुळकथाही यात येते. लेखका या आजोबा ंची िवशेष याती होती.
ि टीश राजवटीत व प ी सरकार या काळात यांनी अ यायी फौजदाराला जिमनीवर
लोळवून बुटाने मारले होते व अनेक मिहने फरारी होते. पण फौजदारान े आपली नामु क
होईल हणून खटला चालिवला न हता . नाहीतर लेखका या आजोबा ंना वातं यसैिनक
हणून आयु यभर पे शन िमळाली असती पण ती यांनी नाकारली . “ या िद यात खैरातीच ं
तेल आहे, या िद याचा उजेडही मला नको!" (पृ.१) असा वािभमान यां या आजोबा ंनी
जपला होता.
पूव या काळी कुटुंबिनयोजनाला मह व नस यान े आजी -आजोबा ंना पाच मुली व दोन मुलगे
अशी सात मुले होते. लेखक आतेभाऊ व बिहण या भावात ून यां या विडला ंना
सु वातीला ‘मामा’ हणत . नंतर भावक या भावान े ‘ता या ' हणू लागल े. सव गाव यांना
‘आबा’ हणत असे. यां या विडला ंना लेखकाच े आजोबा पिहलवान बनिव यासाठी क त
होते. सलग चार मुलीनंतर यांचा ज म झाला होता यामुळे ते यां याकड े िवशेष ल देत
असत . पिहलवान बनिव यासाठी यां या यायाम व खुराकावर िवशेष ल ते देत असत .
एवढंच नाही तर वडील माळावर ातिव धीला गे यास ते ‘कसं' झाले हे य पहायलाही
जात असत . इतकं कडवं ल ते ठेवून असत . आजोबा आिण विडला ं या याबाबत
घडले या घटना ंचे वण न इथे येते. विडला ंचा िववाह , मग यां या आईला झालेली पिहली
मुलगी, मुलगी झाली हणून विडला ंनी ितला पहायलाही न जाणे, याव न ितचे नाव ‘सीमा’
ठेवणे. ‘सीमा’ हणज े ब स! पुरे!! या घटना ंचे कथन करतात . यानंतर सीमा या ज मान ंतर
लेखकाची ज मकथा येते. यात ‘परत मुलगी झाली तर दुसरे ल न कर याची ' धमक च
आईला िदली जाते. ल नासाठी मुलगीही िनि त केली जाते. मग आईन े िननाई या मंिदरात
नवस बोलण े - व यानंतर लेखकाचा ज म. यात देवी िननाईन े लेखका या आईला ित या
नांद याचा ‘िव ास’ िदला. (पहा पृ. ३) असे कथन येते. या सव कथनात ून त कालीन
सामािजक प रि थतीचा प रचय वाचकाला होतो. कुटुंबाम य े पु षस ाकता असण े, सव
िनण य पु षािधन असण े, ि यांची अव था , देवभोळेपणा, गाव पातळीवरील सामा य
माणसा ंचा जीवन म अशा अनेक बाबी लेखक इथे सूचीत करताना िदसतो . लेखकाच े
वडील पिहलवान होते तर यांचे काका चांगले िश ण घेऊन पु यात चांग या कंपनीत काम
करणार े, नेहमी सुटाबुटात असणार े, यांची मुले इं जीत बोलणारी अशी तफावत ते
अधोर ेिखत करतात . पण यात ेरणादायी गो हणज े मनातील यूनगंड फेकून दे याचा ,
चांगले िवचार अंगी बानव याचा स ला सतत यांचे काका यांना देत असत . ही यां या
जमेची बाजू होती. एकूणच लेखकाच े बालपण , कुटुंब, गाव व गावप रसराशी जोडल े या
घटना ंचे वण न या ट यात येते. जे िनरागस जग लेखकान े अनुभवले आहे ते तो कथन munotes.in
Page 33
`मन म है िव ास': आकलन
33 करताना िदसतो . आपले हातचे काहीतरी राखून घटना , संगांना लेखक इथे डावलत
नाही. उलट जे आहे ते तसेच मांड याचा य न इथे करतो .
२-आ. ४ ‘शाळे’तील आठवणी
लेखक शाळ ेत जायला लागला या काळातील आठवणी या भागात य ेतात. लेखक जे हा
थमच शाळेत जायला लागला ते हा यांचे वडील गावचे सरपंच होते. ‘िज हा प रषद ेची
मुलांची शाळा नं. १’ या शाळेत यांनी वेश घेतला होता. सरपंचाचा मुलगा हणून तर
लेखकाला पोषण योजन ेतून अ खा भरलेला दुधाचा लास िमळायचा. तर इतर म ुलांना
पाठीत ग ु ा िमळायचा . ही एक तफावत लेखक इथे िवशेष वान े न दिवताना िदसतो . शाळेत
असताना लहान वयातील शाळेचे िदवस इथे नमूद होतात . यादर यानची िवशेष आठवण
लेखक वत मानाशी जोडताना िदसतो . शाळेत असताना लेखकाची आई विडला ं या जु या
धोतरा या फड यात ठेचा, तेल, चटणी , कांदा व भाकरी बांधून ायची . या जेवणाला
आता या महागड ्या िप झाची सर येणार नाही. ती चव आप या मुलांना चाखता येणार
नाही याची खंत लेखक इथे न दिवतो .
शामू आबा या बलु यावर गोटा के यासारख े केस कापण े, जु या व ांची उरलेली कोरी
पाने घेऊन सुई-दाबणान े व ा िशवण े, थंडी या िदवसात हाता-पायांना तडा जाऊन ते
माशासारख े खवल े पड यासारख े िदसण े, शिनवारी लवकर शाळा संपली क बापू या टु रंग
टा@क जम य े िसनेमा पाहणे अशा अनेक गो ी येतात. यातील अनेक गो ी लेखक
वत मानाशी ताडून पाहतो . जसे सुंदर अ र असणारा घनशाम िपसे - याच े वडील अपंग
होते व टेलरकाम करत असत . या शामला यामुळे ि हिडयो स टरवर िसनेमा या पाट्या
िलिह याच े काम करावे लागे. याम ुळे तो शाळेत मागे पडत गेला व कालांतराने यसना या
अिधन होऊन मृ यूमुखी पडला . “गावात आले या आधुिनक करमण ुक या साधना ं या
अितर ेकाचा तो पिहला बळी असावा !” असा उ लेख लेखक या संगाचा करतो . तर दुस या
एका संगात एक कुटुंब प ती , मुलांचे आजारपण आिण या आजारावरती सामा यपण े
केले जाणार े उपचार याचे वण न येते जे तुलनेने आता या मुलां या उपचारासाठी सा या
सा या गो साठी होणारा भडीमार ही तफावत कषा ने िदसत अस याच े लेखक इथे
न दिवतो . गाव या प रसरा त मनात भीती िनमा ण करणा या िविवध थळांचे वण न येते.
तालमीत एकट्या झोपणा या म लाला खवीस उठवतो व या या त डाला फेस येईपय त
कु ती खेळतो. वत: तालमीत एकटा झोपून या आ याियक ेला लेखक हाणून पाडतो . या
घटनेचा संबंध लेखक २६/११ या रा ीशी जोडतो . मनाती ल भीती काढून टाकणार े दो ही
संग जोखमीच े होते. पण जोखीम घेत यािशवाय यश िमळत नाही याची िचती या दो ही
संगातून येते.
शाळा ही मुलांना घडवत असत े. िश क िव ा या या बालमनावर सं कार घडवत
असतात . असा सं कार घडवणार े संग लेखक वण न करतो . लेखक पाचवीत असताना
सरपंचाचा मुलगा अस यान े मा तर वगा त येईपय त तो खुच त बसायचा . लेखकाला
ह शारीचा व वडील सरपंच अस याचा ‘माज’ चढला होता. इतर िश क काही हणायच े
नाहीत . पण न यान े आले या वग िशि का कदमबाई या या कानिशलात भडकवतात व munotes.in
Page 34
मराठी अ यासपि का . II
34 या याकड ून असणा या अपे ा व सं काराच े बोल याला ऐकवतात . यानंतर लाकोळे
गु जी यांचे वग िश क बनतात . जे लेखकाला सांगतात क , ’तु ही गाठल ेली उंची ही
तु ही कुठून सु वात केली, या मापकान ं मोजली जाते.“ (पृ. १६) ही लेखका या यशाकड े
जा याची ख या अथा ने सु वात होती. आपण विडला ं या नावाम ुळे इतरांवर वच व
दाखिव याप े ा वत: शू यातून सु वात कर याच े िवचार , सं कार हे शाळेतील िश क
करताना िदसतात .
आपल े िवचार पटवून दे यासाठी लाकोळे गु ज नी सांिगतल ेली वय वाढत जाणा या व
पु हा पाच मिह या चा अ ातवास सहन क न पुन: ऊजा ा क न घेणा या ग डाची गो
असेल. (पहा पृ. १७) िकंवा सवा त बु ीमान असूनही माणूस जात, धम , पंथात कसा
िवभागला गेला आहे व वत:चे मरण कसे ओढव ून घेत आहे हे पटवून देणारी सुतार
गु ज नी सांिगतल ेली िगधाड व या या िप लाची गो असेल िकंवा ‘माणुसक चा धम ' ही
िशकवण देणारी सुतार गु ज नी सांिगतल ेली महाराज आिण िवंचू यां यातील गो . या
िश का ंनी सांिगतल े या बोधकथा आयु यभरासाठीची िशकवण देणा या हो या. हणूनच
लेखक सांगतो क , या बालपणात सुतार गु ज नी सांिगतल े या गो ी या ेरणेतून २००२
ते २००५ या दर यान या जातीय -धािम क दंगल चा अ यास क न पुढे तशी होणार नाही
यासाठी ‘जातीय दंगा काबू’ योजना यश वीपण े राबवतो. ७५००० मु लीम समुदायाची
िमरवण ूक कोणत ेही गालबोट न लागता िद ली गेट या बाहेर पडते. िश का ंनी लहान वयात
िदलेले शहाणपण व यवहार ा नामुळे हे श य झा याच े लेखक न दिवतो . केवU किवता ंचे
पाठांतर व पु तक ाना या पुढे जाऊन जगात वावर याच े साम य आप या
िव ा या यात िनमा ण करणा या िश का ंचे अनुभव लेखक इथे कथन करताना िदसतो .
२-आ. ५ ‘हाय क ूल’-पुढची पायरी
शाळेनंतर हाय क ूलम य े दाखल झा यान ंतर या ल ेखका या आठवणी या िवभागात य ेतात.
तालु या या िठकाणी आ या या गावी ‘ यू इंि लश कूल’म ये इय ा सहावीत लेखक
वेश घेतो. इथला पिहला बदल हणज े शाळ ेतील वगा त जिमनीवर पोत अ ंथ न
बस याऐवजी बाकड ्यावर बस याची यव था क ेली हो ती. पांढरा श ु सदरा आिण
िवजारीत या िश का ं या पोशाखाच े प शट -पँट अस े बदलल े होते. ‘लाय री ’चा व सं कृत
सार या िवषयाचा थम प रचय याच शाळेने क न िदला. यातील अनेक सुभािषत े जी या
शाळेतील िदवगड ेकर सरांनी िशकिवली होती ती अजूनही मुखो त अस याच े लेखक
सांगतो.
“यौवनं धनस पित : भु वमिवव ेिकता।
एकैकम यनथा य िकमु य चतु ्यम्।।“
हणज ेच ‘ता य , संप ी, स ा व अिवव ेक यापैक येक कारण एकेकटंही अनथ
घडव यास पुरेसं आहे; मग चारही एक अस यावर काय काय घडू शकेल?’ (पृ. २६) या
अशा ानव ध क सुभािषता ंचा प रचय घडत होता व न या अनुभव ानाचा प रचय होत
होता. munotes.in
Page 35
`मन म है िव ास': आकलन
35 या आधी ‘व ृ व’ हा श द न ऐकलेला लेखक या शाळे या मा यमात ून व ृ व पधा काय
असतात , यातील सहभाग व व ृ व कौश य िवकिसत क शकला होता. ‘लाल परी’ या
िहंदी िसनेमाचे कथानक ‘मला पडलेलं व न’ या िवषया या अनुषंगाने व ृ व पध त
भावपूण पणे व वत: या बोलीभाष ेत कथन केले होते. याम य े पिहला नंबर येऊन
‘ टील चा तां या व वाटी’ अशी ाफ लेखकाला िमळाली होती.
मुले व मुली यां यात मोकळा संवाद असू शकतो याची जाणीव शाळेतील मुलांना असत
नाही. यामुळे यातून एकमेकां ती यूनगंड िनमा ण होतात . ‘मुल शी बोलायला टाबू होता.’
(टाबू- Taboo- नैितक त वावर िनिष ठरवण े) (पृ. २९) असे लेखक सांगून वत:चाच
एक अनुभव कथन करतो . यातून िव िल ंगी असणार े आकष ण बळावते व सामािजक ,
कौटुंिबक दबावा मुळे िवकृत होते. याबाबतच े मतही लेखक इथे न दिवतो . तसेच इंटरनेट या
मोहजालान े िनमा ण केलेले सम या ंचे वण न यातून येते.
सातवीत ून आठवीत गे यानंतर लेखक एन.सी.सी.ला वेश घेतो. या एन.सी.सी.चे लवटे
सर भारी होते. लवटे सर हणज े ‘जमद नीचा अवतार ’ असे यां या रागाच े वण न लेखक
करतो . एकदा थंडीचे िदवस असताना परेड सु होती. थंडीपास ून बचाव हणून व पँट
खाली घस नये हणून लेखक पँट या दो ही िखशात हात घालून होता. लवटे सरांना
रपोट क न स@ यूट करताना दुसरा हात चुकून िखशात रािहला . ते हा सरांनी रायफल
घेऊन मैदानाच े दहा राऊंड मार याची िश ा लेखकाला िदली होती. कृ णधवल टी. ही
पाह याचा अनुभवही लेखक इथे कथन करतो . टी. ही.चा व यावर दिश त होणा या
काय मांचा मिहमा ते आवज ू न सांगतात. “ यावेळी टी. ही.वर ‘रामायण ’ सु झालं,
रिववारी सकाळी र यावर शुकशुकाट हायचा . लोक सकाळी अंघोळ क न टी. ही.समोर
अगरब ी लावून या िसरीयलची वाट पाहायच े.” (पृ. ३३) असा तो मिहमा होता. अशा
प रि थतीत ून लेखकही वासत होता. िश ेची भीती आिण कौतुकाची ओढ असा िम
भावना ंचा तो काळ होता. शाळेब ल ेम, ितर कार , असूया व आकष ण अशा पर पर
िवरोधी भावना लेखका या वाढू लाग या हो या.
सु ी या िदवशी आ या या घरातून कोक डला जाणा या लेखकाला ‘आझाद पंछी’
अस यासारख े वाटे. िशरा यात ‘िपंज यात’ अडक यासारख े वाटे. हाय क ूलमधील कुमार
अव थ ेला लेखक सं माव था मानतो . कारण भूल टाकणा या शारीर , मानिसक भावना व
िनण य घेता न येणारी अव था यामुळे याच काळात भरकट याची , चुक चा माग
िनवड याची वेळ िक येकदा येऊन ठेपत असत े. पण लेखक याबाबतीत वत:ला सुदैवी
मानतो . कारण चांग या-वाईटाची समज व सं कार कर याच े काम लेखकावर िश क व
अनेक जाणकारा ंनी केले होते. यातीलच एक हणज े डा@.एस.एन. पाटील . यांना लेखक
‘डा@ टरमामा ’ हणायच े. आहार व यायामािवषयी िवशेष जाग क असल ेले आयुव दातील
सव िनयम ते सवा ना सांगायचे. यांचा ि कोन वै ािनक होता. तवैक य उपासतापास ,
अंध ा , शुभ-अशुभ, अपशकुन, हात दाखिवण े याला ते कडाड ून िवरोध करत असायच े.
या सा या गो म ुळे गाव एक िव ापीठ अस याच े लेखक मानतो . अनौपचा रक व पाच ं
िश ण ितथे िमळायचे. डॉ टरमामा , पो टमनकाका , िशपाईआबा , कोतवालभाई ,
ाय हरनाना अशी ना यातील िब दं दे याचे सं कार घर व गा वातून िमळायच े. पुढे munotes.in
Page 36
मराठी अ यासपि का . II
36 दहावीचा िनकाल हा लेखका या जग याला नवी उमेद देणारा होता. १९८८ साली लेखक
क ात थम आला . ८८ ट के माक लेखकाला िमळाले होते. जी गो पुढ या भिव या या
वासातील वाट काशमय करणारी ठरली होती.
२-आ. ६ ‘आकारावी -बारावी ’
ब ीस िशरा यातून दहावी झा यान ंतर लेखक अकरावी -बारावीसाठी को हाप ुरातील
का@मस का@लेज िनवडतो . इथे अ@डिमशन घेत यान ंतरच लेखक वत:साठी ‘हा@ टेलची हवा
लागली ’ असे श द वापरतो . इथेच असताना िम ांसोबत ‘A’ दजा चे िसनेमे पाहणे, नको
या िवषया या ग पा मारणे, मेसचे जेवण आवडत नाही हणून आईला घरी प िलह न सुकं
मटण पाठवायला सांगणे अशा गो ी चालत . अकरावीला ८२ ट के माक पडून लेखक
बारावीला वेश घेतो. यावेळी सायकल सोडून विडला ंकडून ह ाने सेकंडहँड लुना घेतो.
या या काळजीमुळेच लेखका या आजीच े पंधरा िदवसात िनधन होते. जी आजी
लेखका या खूप िज हा याची होती. िजला लेखक ‘ हातारी आई’ हणज ेच ‘ हाता याय'
हणायचा . ित या मृ युमुळे एकट े पड याची भावना लेखक कथनात न दवतो .
बारावीत असताना हा@ टेलवर एल.एल.बी.त िशकणारा ‘मानकर ’ नावाचा नेता होता. तो
हडकुळा असला तरी लेखकाची लुना याला न िवचारता घेऊन जात असे. याचा राग
लेखकाला येऊ लागला होता; पण तो काही क शकत न हता . एके िदवशी अ ाहम
िलंकन या प ातील ‘गुंडाना भीत जाऊ नको, यांना नमवण ं सवा त सोपं असत ं’ असा
मजकूर वाचून, याची ेरणा घेऊन लेखक या मानकरला बे टनी मारतो . मानक र या या
वेषाला घाबरतो . यामुळे हा@ टेलम ये नंतर लेखक ‘छोटू दादा’ हणून नामांिकत होतो.
अशी अनेक मुले यादर यान लेखका या आयु यात आली . डो यांची तलफ भागव यासाठी
महा ार रोडला घेऊन जाणारा फुकट्या रवी मोिहत े असेल, लेखकाप े ा लहान असणारा ,
लेखकाची काळजी घेणारा अ यास ू, शांत, सु वभावी आनंद पाटील असेल, हरह नरी ,
अ पैलू यि म व असणारा , धमाल िवनोद करणारा , ‘भारत माझा कधी कधी देश आहे'
अशी यंगा मक ित ा करणारा , अिभनय करणारा - अिभनय कुंभार असेल असे बरे वाईट
िम लेखका या आयु यात आले. आनंद पुढे जाऊन आय.एस. झाला तर अिभनय कुंभार
आय.आर.एस. झाला.
बारावीच े वष हे सवा था ने वेगळे असणार े वष . या वषा ला लेखक ’साली पिहल े दहावी आिण
नंतर बारावी मुलांना ऐन िकशोरवयात पं चर क न टाकत असत े.“ असा उ लेख करतो .
‘श डी तुटो क पारंबी’ (५४) असे हणत बारावीच े वष अनेक मुले पार पाडतात . िश णाच े
हे िदवस पार पाडून नवे काहीतरी आ मसात करणा या मुलांची, यां या व नाची वैिश ्ये
लेखक नमूद करतो . ’ यांना व नं पाहायची असतात , यांना ‘रा मोठी’ हवी असत े
आिण यांना व नं साकारायची असतात , यांना ‘िदवस मोठा’ हवा असतो . (पृ. ५५)
व न पाहणा या ं यात असणारी ही तफावत यांनी संपादन केले या यशाम य ेही िदसून
येते. लेखक मुळात अकरावी -बारावी ही साय समध ून पूण करतो . पण योगशा ळेत
घडले या एका घटनेने हे आप यासाठी नाही याची जाणीव लेखकाला होते. िशवाय
‘अ@ युअल डे’ साठी मुख पाह णे हणून आलेले भूषण गगराणी यांचे भाषणही कारणीभ ूत munotes.in
Page 37
`मन म है िव ास': आकलन
37 ठरते. मराठी मा यमात ून परी ा देऊन ते आय.ए.एस.म ये भारतात ितसर े आले होते.
मराठी सािह य िवषय घेऊन हे यश संपादन करणा या गगराणीचा भाव लेखकावर कायम
होता. तसेच िव ान शाखेतून बारावीला दहावीप े ा कमी ७८ ट के माक िमळाले होते.
यामुळे लेखक पुढे बी.ए.साठी िव ान शाखा न ठेवता कला शाखा िनवडतो व वेश घेतो.
२-आ. ७ ‘बी. ए.’ कॉलेजम य े पदाप ण
खरंतर िव ान शाखा सोडून लेखक कला शाखेला वेिशत झाला होता. अनेक िश क व
िम ां या नजरेत तो वेडेपणा करत होता. पण हा वेडेपणा हणज े नवी िदशा शोध यासाठी
भर समु ात वासात असल ेली ती बोट होती. या बोटी या पुढे ‘िमशन गगराणी ’ साद घालत
होते. रानफुलासार या या खेड्यातील मुलांना न या काशाची , खतपा याची , जिमनीची
साथ िमळाली तर ती कशी फुलतात याचे ते उ म उदाहरण होते. लेखकान ेही अशा न या
जिमनीची िनवड केली होती. को हाप ुरातील राजाराम का@लेजम य े याने वेश घेतला होता
व हा@ टेललाही वेश घेतला होता. या हा@ टेलम य े िहंदी िच पट सृ ीत यश संपादन
केलेला आर. माधवन हा लेखकाचा म पाट नर होता. इं जी या याकड ून िशकायला
िमळावे हीच याची माफक अपे ा होती. या बाबतची आठवण लेखक नमूद करतो , ‘थँ यू’
बोलताना ‘क’ चा अितस ू म उ चार कसा आव यक आहे, हे तो प उ चार क न
िशकवायचा . पण “आम या ताठर झाले या खेडवळ िजभा वळाय याच नाहीत .” (पृ. ५९)
अशी अव था लेखक व इतरा ंची हायची . असा हा सवा यात िमसळून वागणारा माधवन
‘ज ट ए मीनीट ’ नावाची व ृ व पधा चालवायचा . दर यान या वषा त चांगले कतृ व
गाजवणा या िव ा या ला ‘बे ट राजारामीयन ’ ाफ िमळायची. माधवनला एका िवषयात
एटीकेटी िमळा याने केवळ शै िणक गुणव े या आधारावर ती ाफ लेखकाला िमळाली.
याची खंत लेखक ामािणकपण े यात नमूद करतो .
दहावी बारावी या वगा माण ेच बी.ए. म येही अशाच गुंड वृ ी या , नेता समजणा या
िम ांसोबत लेखकाची गाठ पडते. यातील राजाराम का@लेजवर ‘जी गँग’चा नेता हेमंत
िनंबाळकर होता. तर हा@ टेलचा िहरो िवकास धस होता. हेमंतचा उ लेख लेखक ‘गावाव न
ओवाळून टाकल ेला हे शा अ वल दजा चा ह शार आिण क पक होता.’ (पृ. ६०) असा
करतो . याने ‘आज या काळातील महाभारत ’ हे यंगा मक क ट िलिहल े होते. हेमंत
का@लेजचा चा@कलेट िहरो होता. या दो ही ुपम य े नेहमी काहीतरी घडत राहायच े व या ना
या कारणान े लेखक याम य े गुंतला जाऊन अडचणीत सापडत असे. या सग या हा@ टेल
आिण का@लेज या घडामोडीत ‘अ यासा या नावान ं िशमगा ’ (पृ. ६२) सु झा याच े लेखक
सांगतो. पण पुढे हा िवकास फौजदार हणून भरती होतो व “कराडम य े असताना िनरपराध
माणसा ंवर झेपावणा या िबबट्याला वत: या र हा@ वरमध ून गो या झाडून ठार करतो .”
(पृ. ६२) असे का@लेजम य े उनाड या करणार े िम पुढे कोणत े ना कोणत े यश संपादन
करताना िदसतात . दुसरा एक िम ‘िव या ’ हा टाँटमा टर होता. एकदा एन.सी.सी. या
गणवेशातील मुल कड े पाह न ‘सावधान -िव ाम ’, ले ट-राईट’ अस मोठ्यानं हणायला
लागला . ते हा यातील एका मुलीने आप या मै ीणीला ’ए, माकड बघ, माकड बघ!“ munotes.in
Page 38
मराठी अ यासपि का . II
38 अशी िफरक घेत यान े िव या अितशय खजील झाला होता. असे अनेक वृ चे िम
दर यान लेखकाला भेटत होते.
राळेगणिस ीला भेट देणे, अ णा हजार या िवचारा ंची ेरणा घेऊन नसबंदी, नशाब ंदी,
कु हाडबंदी, चराईब ंदी व मदान या िवचारा ंची पेरणी गावात कर याचा य न लेखक क
लागला . गणपती उ सवािनिम ंथ दश न व िविवध या याना ंचे आयोजन असे
सकारा मक उप म राबिवल े जायच े. या ंथ दश नाचे कौतुक क न िवलासराव देशमुख
यांनी मु यमं ी िनधीत ून ामपंचायतीला ५०,००० पये देऊ केले होते.
लेखकाला कॉलेज आिण हॉ टेलवरील िशवरा ळ व नकाराथ िम प रवार सोड यास
कारणीभ ूत ठरले ते िवकास खारग े सर. हे पटवून दे यासाठी यांनी राजा, दोन ग ड आिण
शेतकरी यांची गो सांिगतली . याची ेरणा घेऊन लेखक अ यासाला लागला . जगदाळे
सरांनी सांिगतल े या रामदास वाम चा ‘सदास ेिव अर य ता य काळी’ या मं ानुसार
“मनाम य े जर वाईट िवचार आले िकंवा कामवासना िनमा ण झाली, तर गरम त यावर बसू;
पण या िवचारा ं या मोहापास ून य नप ूव क दूर जायच ं” असा िन य लेखक करतो . या
काळात नर दाभोळकर, िशवाजीराव भोसल े, िनम लकुमार फडकुले, नर जाधव अशा
सवा ची या यान े लेखक ऐकू लागला . लेखकाम य े होणारा हा बदल िम ांना चत नसे.
मुल ची छेड काढ यातही लेखक मागे. यामुळे िम याला ‘स जन अ यास ू’ असे हणत
असत .
या दर यानची भ नाट आठवण ल ेखक सा ंगतो. नेहसंमेलनात संजय द या ‘सडक ’
िच पटातील ‘रहने को घर नही, सोन को िब तर नह ' या गा यावर ुप डा सम य े लेखक
सहभागी होतो. खूप साधा पोशाख घालून गाणे सादर करता ये यासारख े असल े तरी
यासाठी लेखक जी स खरेदी करतो . याचा िक सा लेखक इथे नमूद करतो . “धुलाईन ंतर
जी स तारे या कुंपणावर सुकत ठेवली होती. हॉ टेल माळरानावर अस यान े हा काहीतरी
खा पदाथ आहे, हणून गायीन े नेमका सीटवरचा भाग चाऊन खाऊन टाकला . िफ न
िफ न जी स रफू करणारा टेलर शोधला , जवळ जवळ मॅच होणार ं िठगळ नेमकं िफट
केलं.” (पृ. ८३) आिण अशी िज स घालून लेखकान े डा स केला. अशा अनेक अनुभवांची
सरशी करत लेखक बी.ए.ची परी ा देतो. इितहास िवषयात िव ापीठात थम येतो. या
तीन वषा या दर यान भेटले या ब यावाईट, अ यास ू - टवाळखोर, लहान मोठ्या अशा
सव च िम ाच े अनुभव घेत पुढे पुढे लेखक वास करत राहतो . सामा य माणसा ंपासून
िस य सोबतचा वावर सारखाच अस याचा पाया या कॉलेजम येच घातला गे याच े
लेखक सांगतो. एखादा फोिबया घालव यासाठी वत:ह नच य न केले पािहज े याचे
अनुभव लेखक सांगतो – “मी दहावी नापास ने या या िशव या कदमबरोबर आज जेवढा
मोकळा आिण िदलख ुलास असतो , तेवढाच आ मिव ासान ं मी ेिनंगवेळी परदेशातील
अिधका यांशी समरस होतो. कोक ड या लुगड्यात या पा काकूबरोबर जसा बोलतो ,
याच िव ासान ं जावेद अ तर िकंवा अिमताभ ब चन यां याशी मा या ग पा होतात .” (पृ.
७४) ही सव माणसा ंसोबत समान वागणूक ठेव याचा पाया कॉलेज वयातच घातला गेला.
याचे अनेक िक स े लेखक या करणात नमूद करतो . munotes.in
Page 39
`मन म है िव ास': आकलन
39 २-आ.८ ‘एम. ए.- मुंबई िव ापीठ ’ : महानगराकड े कूच
लेखक एम.ए. कर यासाठी मुंबई िव ापीठात वेश घेतो. याने यु.पी.एस.सी.चं व न िस
कर यासाठी मुंबई िनवडली होती. या मुंबई महानगरीच े वण न लेखक पुढील श दात करतो .
“िजथे चाकरमानी रोजगार शोधतात , षोडंशवण य युवक युवत ना बा@लीवूड खुणावत,
का@प रेट िव ात या एकूण एक संधी िजथे मह वाका ं ीसाठी हात जोडून उ या असतात ;
ती मुंबई मला भारतातील सवा त कठीण परी ा दे यासाठी यु भूमी हणून हवी होती.” (पृ.
८९) अशा यु भूमीचा वीकार के यानंतर ितथे पाय रोवणे खूप मह वाच े होते. मुळात
लेखकाच े बालपण , पदवीपय तचे िश ण गाव व को हा पूरसार या शहरात यतीत झाले
होते. ितथ या तुलनेत मुंबई हे एकदम अज महानगर होते. ितथे जीवनश ैली चंड वेगात
बदलणारी . वेगवेग या सुिवधा, र ते, मोठ्या इमारती हे सगळ आ मसात करणे थोडे
कठीण होते. यासंबंधाने लेखकाचा पिहला लोकल वास हा लेखकात यूनगंड िनमा ण
करणारा होता. लोकल या गद तून ड यात आत जाता न येणे, िजथे गद कमी हणून
लेडीज ड यात िशरण े, ितथून खजील होऊन पुढ याच टेशनला उतरण े, हवालदारान े
पकडताच लेखकाचा अवतार पाह न तो गावाकडचा आहे याची खा ी पटून सोडून देणं हा
िक सा लेखक सांगतो. तसेच मुंबई िव ापीठा या इितहास िवभागात वेश घेत यान ंतर
म रयम डोसल , बी मलोनी , जॉज कॅमे न ही ा यापकाची नावे वाच यान ंतर लेखकाला
परदेशात िश णासाठी आ यासारख े वाटते.
चच गेट या िव ापीठा या वसितगृहात लेखक वेश घेतो. तेथे ओ रसाचा डंगवाल व
भोपाळचा पुनीत चतुव दी हे लेखकाच े मपाट नर. पण दोघां या िविच वाग यान े
कालांतराने ती म तो सोडतो . हॉ टेल या जवळच असणा या ‘मेकर टॉवर’ या ि टीश
कौि सल या लाय रीम य े दीडश े पये फ भ न लेखक म बर बनतो. याच लाय रीत
लेखकाला एसी हणज े काय ते थम कळते. लाय रीबाह ेर जाणवणारा उकाडा खोलीत
गे या णीच न होऊन थंडीसारखा गारवा कसा जाणव ू शकतो हा लेखक लाय री
बाहेर या मराठी िशपायाला िवचारतो . लेखका या या गावंढळपणाला ल ात ठेवून िशपाई
उ र देतो व ‘गावाकडन ं आलं येडं आिण बफ ला हणतंय पेढं” अशी हण हणून
लेखकाची हेटाळणी करतो . असे अनेक ट पे पार करत लेखक पधा परी ेचा अ यास
करत होता. हा अ यास सवा गाने करायचा होता याची जाणीव लेखकाला होती. “आवड या
िवषयावर भर देऊन अ यास केला, क नावडत े िवषय तुमची िवकेट काढतात .” (पृ. ९४)
या जािणव ेतून लेखक नावड या , बोअर करणा या िवषया ंनाही आवडत े िवषय करत होता.
यातून लेखकान े पी.एस.आय. पदासाठीची पूव परी ा िदली होती. या पूव परी ेत लेखक
पास झाला होता आिण याला पिहल ंविहल ं यश ा झालं होत.
२-आ. ९ ‘एस. आय. ए. सी.’ : पधा परी ेचा ार ंभ
एस.आय.ए.सी. हणज े रा य शासक य सेवा सं था. एस.आय.ए.सी.ची पूव परी ेची
तयारी कर यासाठी लेखक १९९४ म ये वेश घेतो. एस.आय.ए.सी. या हा@ टेलवर लांघी
हा लेखकाचा म पाट नर होता व ती म १० बाय १० ची होती. या परी ेचा अ यास munotes.in
Page 40
मराठी अ यासपि का . II
40 करणा यांची त हा लेखक नमूद करतो . “अ यास करणा यांम ये अध अिधक अध वेडे
असल ेले - काही येयवेडे, काही अ यासव ेडे, काही खा व ेडे, काही म वेडे व काही
बाईलव ेडे.” (पृ. ९६) असाच एक येयवेडा िम हणज े बापू. जो आय.पी.एस. होईपय त
पायात च पल न घालणारा , “ या वेळी युिनफॉम चढवणार , याच वेळी ाऊन शूज
घालणार ” असे हणणारा , वत:चे हीजट ग काड छापून घेणारा, घरचा गडगंज असला
तरी िभका यासारखा राहणारा हा बापू रा ंिदवस मेहनत करणारा होता. “नवन या वेड्या
ितभाव ंतांची मांिदयाळी या एस.आय.ए.सी. पी पंढरीम य े दरवष भरते. यातल े काही
आरंभशूर असतात , तर काही घोकंप ी करणार े असतात . काही न ा ू गाळणारे असतात .
काही चंड मेहनत घेणारे असतात .” (पृ. ९७) मेहनत घेणा यांम ये बापू हा लेखकाचा िम
मोडत होता. दर यान अनेक लोभन े सवा ना आकिष त करत होती. मुल चे आकष णही
भुरळ घालाय चे. अशा एका भुरळ घालणा या मुलीचे वण न लेखक करतो . या आकष क
मुली या समोर ही सव मुले हणज े, ‘खेड्यातल े ‘रंगीला छाप’ आमीरखान ’ अस याची
भावना लेखक कथन करतो . (पृ. ९८)
एकूणच अ यास , अ यासासाठी असणारी िच -िविच िम ांची सोबत , वेगवेगळी लोभण े
आिण या सवा तून अ यासाच े सात य ठेवून पूव परी ा पास हो याच े यश लेखकान े संपादन
केले होते.
२-आ. १० ‘यू. पी. एस. सी. पूव परी ा ’
याच ट यावर लेखक यू.पी.एस.सी. परी ेची तयारी करताना िदसतो . या परी ेसाठी
इितहास हा वैकि पक िवषय लेखकान े िनवडला . पण परी ेतील अ यास माचा आवाका
खूप अस यान े तो अ यासताना ‘रा ंिदन लढाई सु ’ अस याच े लेखक नमूद करतो .
यादर यान घोलकर सर, यादव सर यासार या अ यासका ंचे माग दश न लेखकाला लाभल े.
हा अ यास करताना द , सुंदरम यांची अथ शा ाची , लीला गोवीलकरा ंचे मराठी
याकरणाच े, िबिपनच ं , रोिमला थापर यांची इितहासाची , भी मराज बाम यांचे
मानसशा ावरची , नॉम ल लेवीस आिण डेल कान जा यांची यि म व िवकासाची पु तके
अशा अनेक पु तका ंचे संदभ लेखक सांगतो. वेगवेग या प त चा अवल ंब क न,
अ यासा या त हा आ मसात क नही या पूव परी ेची तयारी अवघड अस याच े लेखक
सांगतो. “कमजोर हाडांचा काडी पैलवान असूनही िहंद केसरी या जोडीची कु ती खेळायचा
आ ह ” करत अस याची भावना या परी ेबाबत लेखकाची बनत होती. अ यास करत
असताना या काळात अनेकदा ढळत जाणारा तोल आिण तो सांभाळ यासाठी यादव
सरांसार या ंचे माग दश नपर िवचार यांची संवेदनशील जाणीव लेखक य करतो . पण
एकूणच गती पाहता लेखकाचा या परी ेचा िनकाल नकाराथ लागला . पण थकून
चालणार न हत े याची जाणीवही लेखकाला होती. पण एस.आय.ए.सी. िबि डंगमधील
खोली परी ेत नापास झा याम ुळे सोडावी लागणार होती याचे दु:ख लेखकाला होते. कारण
इथे यू.पी.एस.सी.ची तयारी करणा या मुलांनाच वेश िमळत होता व याआधी लेखकान े
िव ापीठाच े वसित गृहही सोडल े होते. यामुळे लेखकाची थोडी कुचंबना झाली होती. जी
देशमुख साहेबांनी साव जिनक बांधकाम िवभागा या वसितगृहात वेश िमळवून देऊन काम
सोपे केले होते. munotes.in
Page 41
`मन म है िव ास': आकलन
41 एकूणच लेखका या यशा या मागा तील येक ट पा सहजी , सुलभ न हता . याम य े अनेक
अडचण ची साथ होती. तशी यावेळीही अशा अडचणी आ या . पण यावर मात करत पुढे
जा याची लेखकाची वृ ी इथे िवजयी झालेली िदसत े.
२-आ. ११ ‘एम. पी. एस. सी.चे घोडाम ैदान’
याआधी या ट यावर लेखक पूव परी ा पास झाला होता आिण मु य परी ेतील लेखक
समाजशा आिण इितहास हे दोन िवषय घेऊन या परी ेची तयारी क न पासही झाला.
मु य परी ा पास झा याचा आनंद लेखकासोबत गावाकड ेही साजरा केला होता.
मुलाखतीसाठी वेळ अस यान े लेखक गावी जातो. को हाप ूर या लाय रीत अ यास
करताना लेखक ‘वासरात लंगडी गाय शहाणी ’, ‘एस.आय.ए.सी. रटन ’ यासार या नावान े
ओळखला जाऊ लागला होता. इथे असताना खारग े सरांचे माग दश नही लेखकाला िमळते.
पण जे हा मुलाखत होते याम य े मा एकवी स वषा चा लेखक नापास होतो. मुलाखती
दर यान झाले या चुका व इतर घडलेले संग लेखक वण न करतो . याम ुळे लेखकाचा
िनकाल ‘नापास ’ या वगा त मोडतो . याच कालख ंड़ात भा कर भाऊ, प या सुतार, गणेश
कुलकण , पांडू पाटील, बा या कदम, िशवाजी िनमट या सव िम ां या आठवणी लेखक
सांगतो. काही या त हेवाईक जग याच े नमुनेही सांगतो. ‘टू बी आ@र ना@ट टू बी, द@ट इज माय
वेशन’ असे शे सपीअर संचार यासारख े गवताची ग ंजी रचल े या गाडीत बसून भाषण
हणणारा -भाऊ, रोज सकाळी गु देव द ाची अधा तास पूजा क न िज ीन े अ यासाला
लागणारा -गणेश कुलकण , िपळदार शरीर नायू, राकट चेहरा पण अ यंत हळवा अ यास ू-
पांडू पाटील , मुंबई या गद त या बसम य े जागा िमळावी हणून लंगडणारा -बा या कदम,
आठ आठ तास सलग अ यासाला बसणारा -िशवाज िनमट असे वेगवेग या जीवनश ैलीत
राहणार े लेखकाच े िम . यां यासोबत लेखक वाढत राहतो .
आतेबिहणीकड े गेला असता आतेबिहणी या नव याने िदलेला स ला , पीएसआय या
परी ेवेळी भेटलेले गावाकडील पीएसआय कांबळे व यांचा स ला , वष भरात
अ यासासाठी केले या अनेक लृ या, बदलल े या खो या , जेवणाच े आलेले अनुभव,
पाह या ंकडून िमळालेली वागणूक, नृिसंह वाडीवर परी ेचा सकारा मक िनकाल लागत
नाही तोपय त ि य गो हणज े मटण खाणार नाही असा केलेला पण, वष भरात िमस परांजपे
पासून मंिदरात िदसणा या त ण ना पाह न ह दकळणारे त ण मन अशा सव गो ची
सरिमस ळ या वष भरात िदसत े. एम.पी.एस.सी.चं हे घोडा मैदान अशा अनेक गो नी भा न
गेलेले िदसत े. यश-अपयशाची मूलभूत जाणीव क न देणारे अनेक माग दश कांचे िवचार व
वानुभव याची वा यता या यां या िवभागात ून होताना िदसत े.
२-आ. १२ ‘संयु मोहीम ’ : अ यासा ची पराका ा
याआधी ल ेखकान े परी ेम ये अपयश िमळिवल े होते; पण यान ंतर या आय .पी.एस. साठीची
व उपिज हािधकारी पदासाठी या परी ा ंसाठी ल ेखक जीव तोड ून अ यास करत होता .
अ यास करताना या काळात जीवाला थकवणा या अन ेक गो ी , लोभन े यां या स ंगांचे
कथन ल ेखक यात करतो . ‘लाथ मारील ितथ ं पाणी काढीन ’ अशी वतःशी ित ा करतो . munotes.in
Page 42
मराठी अ यासपि का . II
42 यासाठी नामद ेव ढसाळा ं या किवत े माण े लेखक ‘र ात अगिणत स ूय ’ पेटवतो. यासाठी
अ यंत आवडती गो -मांसाहार ल ेखकान े वज केला होता . याची न द ल ेखक “ऐन
बािवसा या वष मा ंसाहार व मा ंसाहारी यांचा याग मला ‘अ यासयोगी ’ बनवू लागला
होता.” या श दात करतो . या अ यास यो या या हाती यशही िमळत होत े.
एम.पी.एस.सी. या प ूव परी ेचा िनकाल ‘पास’ या वगा त लागला होता . यामुळे
यू.पी.एस.सी. आिण एम .पी.एस.सी. या म ु य परी ा ंची तयारी एकि तपण े लेखकाला
करायची होती . ही तयारी ल ेखकाची कसोटी पाहणारी होती . एकूण अ य ंत कठीण असणार े
लेखनाच े कौश य पणाला लावणा या परी ा ंमधील प ेपरचे वृ ांकन ल ेखक करतो . या
वृ ांकनादर यान आय .पी.एस. या स ेवेत असताना या र े ह पाट क ेस, ८० वषा या व ृ
ीने दरोड ेखोरांसोबत क ेलेला स ंघष , बां ्यामधील जम न मुलीवर झाल ेला बला कार ,
पु याजवळील िश ाप ूर जवळील पोलीस चौक त िह ंसाचाराला बळी पडल ेली मुल ची आई
अशा काही क ेसेस लेखक वण न करतो . यात ून सामािजक मानिसकता , ीिवषयक
ितगामी ि कोन , आधुिनक-पा ा य जीवन शैलीचा वीकार , वाढत चालल ेला चंगळवाद ,
नशेत वाहत जाणारी त णाई अशा गो वर ल ेखक वतःच े हणण े मांडतो. न या िपढीन े
काय आ मसात करावे व कशाचा याग करावा याची जाणीव क न दे यासाठी लेखक अशी
अनेक उदाहरण े देतो. हा लेखकाचा वत मान काळ आहे. भूतकाळापे ा वत मानका ळ सतत
नव-न या गो नी भारावल ेला असतो . पण या वेळी वत:चा संयम कसा राखावा व
वत: या येयपूत साठी कसे िझजाव े याची जाणीव नविपढीला लेखक क न देतो.
महासागरासारखी खोल, अफाट वाटणारी परी ा देत असताना अनेकदा िनराश ेचे ण
येतात ते हा लेखकाला याचे गाव आिण ितथला भवताल जग याच े व िनराश ेतून बाहेर
पड याच े बळ देतात. “आईची कुशी, बाबांची मांडी, आजीची गोधडी , शाळेची घंटा, बापूचं
िथएटर , पतंगाची दोरी, गु हाळाची गंजी, नदीत उडी, गारीगारची कांडी, बापूची टु रंग
टॉक ज, पारं याचा झोका” (पृ. १७४, १७५) अशा एक ना अनेक गो ची यादी लेखक
देतो व या सग यातून बळ घेऊन मोहीम फ े करतो .
२-आ. १३ यशाची ‘अखेरची पायरी ’
याआधी या ट यावर लेखकान े यू.पी.एस.सी. व एम.पी.एस.सी. या मु य परी ा िद या
आहेत व यांचे िनकाल बाक होते. या ट यावर या दो ही परी ा ंचे िनकाल सकारा मक
लागतात . पण मु य व अखेरची पायरी अजूनही िश लक असत े आिण ती हणज े
मुलाखतीची . मु य यासाठी क याआधी लेखक मुलाखतीम य े नापास होऊन पु हा
शू याजव ळ आला होता. मुलाखत पास झाला तरच लेखकाला हे दैिद यमान यश ा
होणार होते. अ यथा पु हा न यान े पूव परी ेपासूनची तयारी करावी लागणार होती. तसेच
आयु यातील आणखी काही वष -मिहने िझजाव े लागणार होते. यामुळे लेखक मुलाखती या
तयारीसाठी जोमान े सु वात करतो .
कोणत े कपडे घालावीत , कसे बसाव े, हॉबी हणून काय सांगावे, उ रा ंचा कल वत: या
माहीत असल े या ाना या आधारान े कसा उंचावत यावा या अशा अनेक गो ची तयारी
लेखक क लागतो . यू.पी.एस.सी. या मुलाखती दर यानच े िक स े लेखक नमूदही करतो . munotes.in
Page 43
`मन म है िव ास': आकलन
43 ले टनंट जनरल सुर नाथ जे यू.पी.एस.सी.चे चेअरमन होते यांची असणारी याती ,
नागपूर या उमेदवारासमोर वत:चा असल ेला कमकुवत बायोड ेटा - याच े वण न लेखक
‘इं ाचा ऐरावत व गंगू ते याची घोडी' या श दात करतो . तसेच किमटीन े मु ाह न ‘िम.
नारायणन ं’ हा चुक चा केलेला उ लेख लेखक दु त करतो . मराठी संदभा तील ‘घािशराम
कोतवाल '’या नाटकावर िवचारल े या ाच े उ र देताना ' ीलंपट’ या श दाला
इं जीम य े ‘behind women’ असा वापरल ेला श द. जो नंतर ा सल ेटर ‘womaniser’
असा दु त क न सांगते व सुर नाथा ंनी शेवटी िहंदीम य े िवचारल े या ‘इस दुिनयाम े आप
यू आये हो?’ या ाच े उ र लेखक ‘ला मांचा’ या कवीची किवता हणून देतो. असे ण
लेखक नेमकेपणान े वाचका ंसमोर मा ंडतो. या मुलाखती माण ेच एम.पी.एस.सी. या
मुलाखतीच ेही काही ण लेखक वण न करतो . या सव संगातून लेखकाच े संगावधान ,
चातुय , िवषया यासाच े गांभीय , समाजिच ंतन व ामािणकपणा अशा अनेक गो च े दश न
घडते. यां या या भावशाली गुणामुळेच १५ जून १९९७ ला लेखकाचा िनण य
सकारा मक लागून लेखक पास होतो . हे यश सहजसा य न हते. यामाग े अनेक संघषा चे,
ितकूल प रि थतीच े धडे लेखकान े िगरवले होते. लेखका या विडला ंनी लेखकाला
पाठिवल े या प ातील “भावड्या, माझे डोळे िमटाय या आधी तुला लाल िद या या
गाडीत ून आलेलं मला बघायच ं आहे” (पृ. १८३) हे श द लेखका या मुलाखती दर यान
ेरणादायी ठरतात . यातून लेखका या संवेदनशीलत ेला चालना िमळत राहते व लेखक या
पधा परी ेतील यशा या अखेर या पायरीपय त पोहोचतो .
२-आ. १४ आ मकथानाच े वा यीन िवशेष :
एकूणच आ मकथन हे येयपूत साठी संघष करणा या एका अ यासयो याची ही कहाणी
आहे. आ मकथनातील लेखका या बालपणापास ून ते आय.पी.एस. होईपय त या
कालख ंडातील घडामोड चा लेखनभाग यात आहे. गाव व गोताव ळा ते आय.पी.एस.
पदासाठी िदलेली मुलाखत या ट या ंतून हे लेखन येते. याम य े येयाकड े सरकत
राहणा या एका अ यास ू यि म वाची जडणघडण वाचकाला होताना िदसत े. या
कालख ंडातील लेखका या आयु यातील संग व अनुभव िनवड ही याच अनुषंगाने झाली
आहे. हे संग तपशील पुरिवणार े असल े तरी याची मांडणी मा आकिष त प तीन े झाली
आहे. संगांचे वण न गिणतीय प तीन े एका पाठोपाठ एक असे साचेब पण े न ठेवता ते कसे
वाचनीय होतील अशा प तीन े रचले गेले आहेत. यामुळे एकूण लेखनाला वा यीन मू य
ा झालेले आहे. आ मकथनाचा लेखक हा कोणी सािहि यक नाही तो एक शासक य
सेवेतील अिधकारी आहे. पण असे असूनही मराठी भाषेची जाण, यातील सं कार यां या
या लेखनात ून कषा ने जाणवतात . यांची भाषेवर कमालीची पकड िदसत े. संगांचे नेमके
वण न, या संग वण नापूव आिण नंतर िनवेदन, संगावरील लेखकाच े मनोगत , भा य,
हणी, वा चार यांचा सढळ हातान े केलेला वापर, तसेच अनेक िठकाणी भाषेने घेतलेले
अलंका रक वळण हे सव वा यिवश ेष या लेखनात िदसून येतात.
लेखकान े पािहल े या अनेक संगांचे, णांचे अचूक वण न हे यां या लेखनाला िवशेष मू य
ा क न देते. या या णांचे िनरी ण व यातील बारकाव े लेखक नेमकेपणान े वण नातून
िटपतो . असेच एक वण न मुंबईतून गावाकड े येणा या चाकरमा या ंचे येते. गावाकड े याचा munotes.in
Page 44
मराठी अ यासपि का . II
44 असणारा बाब व शहरात असणार े यांचे जीवन यातील िवरोधाभास लेखक नेमकेपणान े
विण तो. “मुंबईम य े काम करणारा चाकरमानी सु ्यांम ये िकंवा ज े या वेळी गावी यायचा ,
यावेळी याचा बाब काही औरच असे. पांढराशु सदरा, यावर पांढरी पँट व यावर
पांढरेशु मॅिचंग सँडलही असायच े. ग यात का या रंगाचा, वत: या रंगाशी जुळणारा
मफ चा रेिडओ घेऊन तो गाव या बाजारप ेठेतून बाबात चालायचा . अनेकदा यावेळी
या या पांढ या शु शटा वर इ ीन ं गुलाबां या फुलाचं ि टकर उमटवल ेलं असायच ं.
या या या टाईलच मला खूप अ ूप होतं. पण यावेळी मुंबईला आलो व िडलाईट रोडवर
वा या या चाळीत गाववा या ं या दहा बाय पंधरा या मवर या हाफ चड्डीत या
मवी रांना पािहल ं, ते हा माझा मिनरास झाला.” (पृ.१०१) हे चाकरमा या ंचे गावाकडील
व शहरातील िवरोधाभासी जीवनश ैलीचे िच ण येते. यातून लेखकाची सू म िनरी ण श
यानात येते. अशी गावाकड या भवतालाची , माणसा ं या जीवनश ैलीची, संगांची वण ने
येतात. िम ांसोबत या सहवासात घडले या अनेक संगांचे वण न अशाच प तीन े होते.
लेखकाचा िम पांडू पाटील या या यि म वाच े वण न पुढील माण े येते. “िव ्लाचा रंग,
िपळदार नायूंचे शरीर, राकट चेहरा व बेरक आवाज , मराठी िसनेमात या खजा त या
खलनायकासारखी िदसणारी ही यि र ेखा य ात मा कमालीची हळवी व भावनाशील
होती.” (पृ. १२१) असे वण न येते. य या बा र ंगासोबतच या या अंतरंगातील गुणांचे
वण न लेखक करतो व या या ख या अनुभवले या यि म वाच े दश न वाचकाला घडवून
आणतो .
वण नासोबतच िनवेदनातूनही लेखकाच े भािषक कौश य िदसते. परी ेतील उ रा ंचे व प
कसे असाव े िकंवा याचा अ यास कशा प तीन े केला याचे कथन लेखक करतो . याचे
िनवेदना मक भा य करत असताना ते अ यंत लािल यप ूण व क पकत ेने लेखकान े पुढील
िनवेदनातून केले आहे. ’पूव या प पि का ंचा अचूक मागोवा घेऊन बनवल े या ‘राव’ या
नोट्स िद लीह न मागव या . या नोट्सचा आराखडा समोर ठेवून याम य े मूळ पु तका ंतील
इितहासा या पा भूमीचा मािम क आिण तािक क मसाला भ लागलो . उ रं ‘ पायसी ’ होऊ
लागली . उ रा ंत नकाशा ंची फोडणी असायची , यामुळे उ रांची चव वाढू लागली .” (पृ.
१४०) क पक व लािल यप ूण भाषा वापराम ुळे अशी िनवेदने आकष क झालेली िदसतात .
तसेच ’िवचारच ं िफरायची आिण पेनाला नेमके श द फुटू लागायच े.” (पृ. १४१),
“गवताच े भाले, तलवारी होतात ; तशा मा या ‘ल झर ’ या पेनांची रोज श ं हायची .” (पृ.
१५४), “बोटांम ये पेनानं ‘पेन’ होईपय त व छ , सुंदर अ रा ंम ये पेपर सोडवला .” (पृ.
१६९), “टो या घातल ेले टपोरे श द बघून मन हरवून गेलं.” (पृ. १६९) िकंवा “‘मी’
समाजशा िनवडून ग यात ध डा बांधून परी े या नदीत उडी मारली आहे, हा ध डा
मला बुडवणा र; अशी भीती वाटू लागली .” (पृ. १११) “ हणून पु हा मनाचा पदर घ
खोचला ” (पृ. १०७) अशी ही िनवेदनाची भाषा लािल यप ूण होताना िदसत े. पेनाचे श
होणे, बोटाम य े पेनाने पेन होणे हणज ेच (वेदना होण े), अ रा ंवरील रेषा हणज े यांनी
टो या घालण े, मनाचा पदर घ खोचण े यासार या अनेक आलंका रक रचना लेखनाला
आलंका रकत ेकडे नेतात. काही वेळा आवाजा ंचे जग मानवी यि म वा या वण नासाठी
लेखक वापरतो . उदा. शेषन साहेबांचे या यान हणज े, “प या या ड यात गोट्या munotes.in
Page 45
`मन म है िव ास': आकलन
45 टाक यावर येतो; तसा यांचा ऐकलेला खडखडणारा आवाज ” अस या चे लेखक सांगतो.
या िनवेदनातून सािहि यक गुणांचा प रचय होतो.
िनवेदनातून उभे राहणार े संग हे सू म िनरी ण व संवेदनशील मनाने िटपल ेले आहेत.
यातील एक िनरी ण लेखकाची समाजो म ुखता प करणा रा आहे. आंिबवली म ये म
क न राहत असताना लेखक या मेसवर जेवणासाठी जात होता तेथील खानाव ळीचा
मालक आिण याची बायको यां या संभाषणाचा नमुना देऊन दोघांमधील िशवरा ळ भाषा
वाचका ंना ात क न देतो. नवरा बायकोला बोलवताना भटकभवानी , सटवाई , चेटक ण
अशा लाडीक िश या देतो याचा नमुना लेखक देतो. “अहो चेटक ण बाई, आ@िफसलो
चाललो हा; येताना तुम या कु ी या िपलांसाठी अ यासा चं काही आणायच ं आहे का?” (पृ.
१२९) अशा श दात संवाद साधताना िदसतो . यात पु षांचा ि यांकडे पाह याचा
ि कोन , याम य े ीला िदला जाणारा दु यम भाव हे सू म िनरी णात ून लेखक मांडतो.
एखादा िविश संग नेमका, अचूक अशा प तीन े वाचका ं या मनात उभा कर या साठी
वातावरण िनिम तीचे त व लेखक अनेक िठकाणी वापरताना िदसतो . “पावसा याचे िदवस
होते. रापराप पाऊस पडायचा . मी राहत होतो, ती ओसाड इमारत होती. मा या खोली या
मागे िक झाडी होती. अनेकदा इराणी गुंडांची टोळी मोटारसायकलवर बाहेर येऊन उभी
असायची .” (पृ. १२५) अशी वातावरण िनिम ती होताना िदसत े. असे वण न िनवेदन,
वातावरण िनिम ती व आलंका रक भाषे या वळणातून आ मकथन साकारताना िदसत े.
यश-अपयश यातील ं भाव सांगणारी , िनद िशत करणा री वा ये आ मकथनात अनेक
िठकाणी येतात. उदा. “िजकांयची मजा ते हाच आहे, जे हा अनेक जण तुम या पराभवाची
आतुरतेनं वाट पहात असतात .” (पृ. १२२, १२३) िकंवा “यश हे अंितम नसतं, तसं
अपयशही अखेरचं नसतं.” (पृ. १२३) ‘यशा या मागे धावता धावता अपयशान े
ठेचकळणारा (लेखक) गिलत गा ” िदसू लागे. मुंबईतील आंिबवलीम य े भावा या खोलीत
राहणारा लेखक वत:चे वण न ’खुंट असणारी दाढी, गोल ग याचा टी शट व जी स या
वर लीपर अशा पेहरावाम ुळे सुिशि त िभका यासारखा िदसायचा .“ अशा श दात करतो .
लेखका या या िदस याव न अनेक पाह णे “वाया गेलेला ह शार मुलगा” या श दात
अवहेलना करायच े.
या सव िवशेषांबरोबरच आ मकथनातील वा यीन िवशेष हे वा चार आिण हण या
वापरात ूनही िदसतात. खूप मोठा आशय नेम या व मोज या श दात सांग याचा पारंप रक
हातोळा लेखक इथे वापरताना िदसतो . ‘श डी तुटो क पारंबी’, ‘कुंपणच शेत खायला
लागल ं’, ‘लाथ मारीन ितथे पाणी काढेन’, ‘वा याला वा या हणा िकंवा वाघोबा तो
खाणारच ’ (१८२), ‘बुड याला काडीचा आधार ’ (पृ. १९१) यासारख े वा चार येतात.
तर अशाच प तीन े हण चाही वापर लेखनात होताना िदसतो. ‘गावाकडन ं आलं येडं आिण
बफ ला हणतंय पेढं’ (पृ. ९२), ‘रा थोडी, स ग फार’ (पृ. ११०), ‘वासरात लंगडी गाय
शहाणी ’ (पृ. ११४), ‘नाव सोनूबाई, हाती कथलाचा वाळा’ (पृ. १२०), ‘धरलं तर चावत ंय,
सुटलं तर पळतंय’ (पृ. १५२), ‘घर का न घाट का’ (पृ. १५२) यासार या िकतीतरी हणी
कथनातील संगावधानता नेमकेपणान े सूिचत कर यासाठी येतात. munotes.in
Page 46
मराठी अ यासपि का . II
46 एकूणच संपूण आ मकथनातील भाषाश ैली ही ल णीय आहे. संगवण ने, िनवेदन, भाषेचा
कला मक वापर, वा चार व हण चा सढळ हातान े केलेला वापर यामुळे या
आ मकथनाला वा यीन मू य ा होते.
आपली गती तपासा
-१ तु ही अ यासल े या कोण याही आ मकथना तील त ु हाला भावल े या घटना -
संगांचे िच ण करा .
२-आ. १५ सारांश
५ ऑ टोबर १९७३ ला लेखकाचा ज म झाला. १९८० ला Commissioner of Police
पदी िनवड होऊन २०२१ पय त सात यान े सरकारी नोकरीत काय रत. १९७३ ते २०२०
या कालख ंडातील एका यश वी य या आयु यात घडणा या ब या-वाईट घडामोड चा
इितहास यात येतो. लेखकान े बालपणात ून एक यश वी सरकारी अिधकारी होईपय त या
काळात लेखका या आयु यात आले या व अनुभवले या अनेक य , घटना - संगांचे
अनुभवांचे हे च र आहे. लहानपणापास ून काहीतरी िमळवले पािहज े, ते िमळव यासाठी
क केले पािहज े याची जाणीव व येय बाळगणारी ही य आहे. एखादी य िस
असत े ते हा ितची िस ी आप याला आ य चक त करत असत े. पण या िस ी या मागे
या य न े उपसल ेले क , या या अ ात पैलूंब लची मांडणी आ मकथनात - चा र ा त
येत असत े. याही आ मकथनात एका यश वी अिधका याचा स ंघष कथन झाला आह े. जो
नव िपढीला अ य ंत ेरणादायी आह े.
२-आ. १६ संदभ ंथ
नांगरे-पाटील , िव ास : ‘मन म है िव ास ’, राजहंस काशन , पुणे. प. आ. २०१६ ,
सि वसावी जनाव ृ ी २०२१ .
राजा य , िवजया (सह. संपा.) : ‘मराठी वाड्मयकोश ’, खंड चौथा, म.रा.सा.सं.मं.,
२००२ , मुंबई.
munotes.in
Page 47
`मन म है िव ास': आकलन
47 २-आ. १७ संभा य
अ) दीघ री
१. आ मकथनातील ल ेखका या बालपणीच े िच ण त ुम या श दात करा .
२. लेखकाला पधा परी ेसाठी माग दश क ठरल े या गो च े वण न करा .
३. लेखका या आय ु यात घडले या मह वा या घटना स ंगांचे कथन त ुम या श दात करा .
ब) टीपा िलहा .
१. लेखकाचा गाव आिण गोतावळा
२. संयु मोहीम
३. आ मकथनाच े वा यीन िवशेष
क) एका वा या त उ त रे िल हा.
१. नरिसंह वाडीवर ग े यानंतर परी ेचा िनकाल लागत नाही तोपय त लेखक आपली
कोणती आवडती गो व य करतो ?
२. लेखका या बिहणीच े नाव काय ?
३. कोणा या या यानान ंतर ल ेखक पधा परी ा ायचा िनण य घेतो?
munotes.in
Page 48
48 3
‘जसं घडल ं तसं’ - नीलम माणगाव े
घटक रचना
३.० उि े
३.१ लेिखकेचा प रचय
३.२ तावना
३.३ आ मच र ाच े/ आ मकथनाच े व प
३.४ ि या ंची आ मकथन े
३.५ ‘जसं घडल ं तसं’ आ मकथनाचा आशय
३.६ ‘जसं घडल ं तसं’ आ मकथनाच े मह व
३.७ आ मकथनाची वा यीन व ैिश ्ये
३.८ सारांश
३.९ संदभ ंथ
३.१० पूरक वाचन
३.११ संभा य
३.० उि े
हा घटक अ यास यान ंतर आप याला प ुढील उि े सा य करता य ेतील.
तुत घटकात ून आ मकथन या सािह य कारा चे व प , संक पना यानात य ेईल.
आ मकथन वाहातील ि यांची आ मकथन े व या ंचे मह व यानात य ेईल.
या अ यास मासाठी िनवडल े या ‘जसं घडल ं तसं’ या नीलम माणगाव े य ां या
आ मकथनाच े िवशेष ल ात येतील.
ी आ मकथन पर ंपरा आिण ‘जसं घडल ं तसं’ या आ मकथनाची साम य थान े
ल ात येतील.
नीलम माणगाव े य ांचे वा यीन यि म व ल ात घेऊन व या ंचा समकाल समज ून
घेता येईल.
एकूण वा य पर ंपरेत लेखकाच े योगदान समज ून घेता येईल. munotes.in
Page 49
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
49 ३.१ लेिखकेचा प रचय
लेिखका नीलम माणगाव े यांचा मराठी सािह यपर ंपरेत मह वप ूण असा ल ेखन वास आह े.
सांगली िज ातील जयिस ंगपूर येथे नीलम माणगाव े थाियक आह ेत. यांनी कथा
कादंबरी, किवता , बालसािह य , कुमारसािह य , लोकसािह य , सामािजक , वैचा रक व
समी ा मक व पाच े लेखन क ेले असून काही मह वा या ंथांचे संपादनही क ेले आहे.
‘िकती सावरावा तोल ’, ‘शांते तू िजंकलीस !’ (कादंबरी), ‘गाथा उ ा ंतीची’ (किवतास ं ह),
‘िनभ या लढत े आह े’ (कथास ं ह), ‘गौरी आिण चम ेली’(बालकाद ंबरी), ‘डॉलीची धमाल ’
(बालसािह य ), ‘आपला तो बा या ’ (शै िणक ) अशी काही या ंची मह वाची साठ ेएक प ु तके
कािशत आह ेत. यातील तीन प ु तका ंना महारा रा य शासनाचा प ुर कार ा झाला
आहे. यशवंतराव च हाण म ु त िव ापीठाचा ‘बाबुराव बाग ूल पुर कार ’ (कथास ं ह),
महारा सािह य प रषद ेचा ‘कुसुमा ज प ुर कार ’(किवतास ं ह) तसेच ‘िनभ या लढत े आहे’
या कथास ं हासाठी ‘िदवाकर क ृ ण’ पुर कार, दीपा िनसळ म ृती पुर कार, अहमदनगर
(जसं घडल ं तसं) असे नावजल ेले जवळजवळ वीस प ुर कार या ंना िमळाल ेले आहेत.
तसेच आकाशवाणीव न कथा व किवता ंचे वाचन व कौट ुंिबक व पाच े ुितकाल ेखन
यांनी केले आहे. िविवध वत मानप ात ून या ंनी बह मोल व पाच े सदरल ेखनही क ेले आहे.
बालक ुमार सािह य संमेलन, नेसरी व ामीण य ुवा सािह य संमेलन, िचंचवाड या स ंमेलनाच े
अ य था नही या ंनी भ ूषिवल े आह े. ीजीवन हा या ं या लेखनाचा क िबंदू आह े.
यां या कथा , किवता , कादंबरी व सदरल ेखनात ून ी जीवनाचा िविवधा ंगी पट या ंनी
मांडला आह े. सामािजक, धािम क, सां कृितक दबावाम ुळे ि यांची होणारी क ुचंबना हा
यां या लेखनाचा क ि भूत िवषय आह े.
३.२ तावना
सािह याचा अ यास करत असताना सािह या या िविवध कारान ुसार अ या स करण े
मह वाच े ठरत े. सािह या चे किवता , कथा, कादंबरी, च र , आ मच र , आ मकथन ,
वासवण न इ. अनेक कार योिजल े जातात . या य ेक काराच े अंतरंग आिण बा र ंग
दो ही व ेगवेगळे आहेत. आकृितबंध, आशय , भाषाश ैली इ. घटका ंतून हे वेगळेपण िदस ून
येते. तुत अ यास माम य े आप याला सािह याचा आ मकथन हा कार
अ यासाव याचा आह े. ‘आ मकथन’ या श दा ची फोड क ेली असता याम य े ‘आ म’ आिण
‘कथन’ अशा दोन स ं ा पुढे येतात. पैक ‘आ म’ हणज े वतः या जीवनान ुभवास ंबंधीचे
कथन करण े हणज े सांगणे. हणज े वतः या जीवनाच े स य कथन करण े होय. हे कथन
हणज े मू यगभ ि कोनात ून ‘ व’चा घ ेतलेला शोध होय . व वाकड ून समा जो मुख
हो याचा य न हणज े आ मकथन होय . याम य े ‘ व’जीवनाच े संपूण तः िच ण असत े
िकंवा िविश कालख ंडातील जीवनघटना ंचे िच णच यात असत े. यापूव आ मकथन या
सािह य काराच े व प , वैिश ्ये आपण अ यास ले आहे. यासोबत आ मकथनाचा य
अ यास हण ून आपण न वद न ंतर या कालख ंडातील नीलम माणगाव े िलिखत ‘जसं घडल ं
तसं’ हे आ मकथन अ यासायच े आहे.
munotes.in
Page 50
मराठी अ यासपि का . II
50 हे आ मकथन हणज े नीलम माणगाव े य ांचा आिण या ं या आईचा जीवनस ंघष आह े.
खरेतर हा जीवनस ंघष हणजे भारतीय समाजजीवनातील बाईचा आह े. कुटुंब, नातेवाईक ,
घर, गाव, समाज , धम , सं कृती, परंपरा या सवा सोबत चा हा लढा आह े. माणूस हण ून जग ू
पाहणा या लोका ंवर इथली शोषण यव था कशा प तीन े वच व गाजवत े, याम य े
घुसमट या जाणा या ी-जीवनाचा हा पट आह े. याब ल लेिखका हणतात , “ यात
कुटुंबाबरोबरच ग ली , गाव, समाज , नातेवाईक , धम , ढी, परंपरा, प रि थती या सवा चा
एक ब ेिहशोबी प रपाक आह े.” (पृ.५) यातील ल ेिखकेचा व या ं या आईचा स ंघष हणज े
मूलभूत ह का ंसाठीचा िविवध पात या ंवरील लढा आह े. समाज तरातील िविवध िवभाजीत
घटका ंतील ी जीवनाचा आिण या ं या स ंघषा चा आल ेख या आ मकथनात ून मांडला
आहे.
३.३ आ मच र ाच े/ आ मकथनाच े व प :
आ मच र ल ेखना या ेरणा िक ंवा उ ेश हे वेगवेगळे असतात . आपल े जगण े जसे आहे
तसे, कोणताही आडपडदा न ठ ेवता आप या भावना व िवचारा ंसहीत जाणकार वाचका ंपुढे
ठेव या या उ ेशाने आ मच र ाच े लेखन होत असत े. काही व ेळा याच े व प आप या
जग यात होऊन ग ेले या च ुकांची कब ुली दे यासाठी , यामुळे दुखावल े या माणसा ं या मा
मागता य े यासाठी िक ंवा वतः अनुभवले या द ु:खाची सल बोलता यावी हण ूनही
आ मच र ाच े लेखन होत े. पण बह ता ंश आ मच र े ही आप या जीवनाची गाथा
ांजळपणान े जाणकार वाचका ंना सा ंगावी या ह ेतूतून िनमा ण झाल ेली आह ेत. आ मच र ाचा
कता हा क ेवळ एक य असला तरी या यासोबत जोडल े या अन ेक य त या
जग याच े संदभ ही याम य े असतात . या अनुरोधान े संपूण समाज , ितथ या था -परंपरा,
ढी, समज, गैरसमज , राजक य , आिथ क, धािम क वातावरण या ंचेही जोडल ेपण याम य े
असत े. या सवा मुळे ी-पु षांचे, लहान -मोठ्यांचे आयु य याप ून रािहल ेले असत े. यामुळे
आ मच र ात या सवा चे संदभ हणज ेच या य ती या जग याच े संदभ ठरत असतात .
सामा य पणे आय ु य िकती स ुंदर आह े याची जाणीव भ ूतकाळात घडल े या घट नां या
आठवणीसरशी होणारी असत े. काही घटना , आठवणी िवर ंगुळा िनमा ण करणा या असतात .
ते जग प ु हा न यान े जग याची आस िनमा ण करणा या असतात . पण जी वन हे सुख आिण
दुःख अशा दो ह या िम णाचा भाग असतो . सुखाचे ण ह े दुःखावर फ ुंकर घालणार े
असतात . यामुळे दो हीच े आगमन एका पाठोपाठ एक अस े होत असत े. आ मच र
िलिह या मागे आप या जीवनातील स ुखा म ता य त करण े हा एकम ेव हेतू असत नाही .
यामुळे आ म च र ात ून उ ृत होणा या घटना ा क ेवळ स ुखदच असतात अस े नाही. तर
काही ल ेष देणा या , दुःख द ेणा या , भ न आल े या जखम ेला पु हा वाहत ं करणा या ,
मना या खोल क यात दडप ून गेले या असतात . याची सल बोचरी असली तरी ती
कोणालातरी सा ंिगत यान ंतर याच े ओझे हलक े झा यासारख े वाटत े. अशा ल ेखनकृतीचा
िवषय ख ु लेखकच असतो . यामुळे काहीव ेळा य थपण े वत :बाबत घडल े या घटना ंचे
िव ेषण ल ेखकाला कराव े लागत े. याबाबतच े िचंतन मा ंडावे लागत े. ि या- िति या
न दवा या लागतात . या िति या क ुणावरही आग ओकणा या असू नयेत याचीही काळजी munotes.in
Page 51
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
51 लेखकाला यावी लागत े. तसेच या य त मुळे आप याला ह े भोगाव े लागल े यांना
तुटकपण े मांडणे हेही यो य असत नाही .
हे सव मांडत असताना क ेवळ घटना ं या न दी करत प ुढे जाणे यो य नसत े. तर यासोबतच
जगले या आय ु याब ल या आि मयत ेसोबतच त े वाचनीय हो याकड ेही लेखकाला ल
पुरवावे लागत े. साधारणत : अशा व पान े आ मकथन साकारत असत े. आ मकथनाच े हे
व प पािह या नंतर मराठी सािह या त आ म कथनाची जी पर ंपरा आह े यातील
ीिलिखत आ म कथनाचा आढावा आपण इथे थोड या त घेऊ.
३.४ ि या ंची आ मकथन े
ि या ंनी िलिहल े या एक ूण आ मच र ातील एक मह वा ची गो हणज े कुटुंबापास ून
समाजापय त अन ेकांकडून या ंचे झालेले अपार शोषण होय . आिण यािव सतत लढा द ेत
यांचे िटकून राहण े, यांची िज याचा प रचय या ं या या आ मकथनात ून येतो.
समाज रचनेतील द ु यम थान , जात, वग , था, परंपरा, सं कृती, पु षस ाकता इ .
अनेक कारणाम ुळे मु य वाहापास ून दूर रािहल ेला ीजीवनाचा पट ि या ं या
आ मकथ नातून आिव क ृत होतो . कुटुंबापास ून ते समाजापय त िविवध मया दांचे कधी पालन
तर कधी िवरोध -िव ोह क रत यश वी झाल े या ी जीवनाची िच रकथा हणज े ि या ंची
आ मकथन े होत. ि या ं या आ मच र ातील पिहल े आ मच र हणज े रमाबाई रानड े
यांनी १९९० म ये िलिहल ेले ‘आम या आय ु यातील काही आठवणी ’ हे होय. आप या ला
ी हणून वाट ्याला आल े या दुःखाची आिण शोषणाची िनखळ भाष ेतील मा ंडणी ह णजे
हे आ म च र ह णावे लागेल. सोसल े या दुःखाला अलवार श दा त मांडून ी दया या
औदाया ची िचती या आ म कथनात ून होत े. अशी अन ेक च र े या कालख ंडात िलिहली
गेली. यानंतरचा मह वा चा ट पा हणजे १९६० नंतरचा-नव वाहा ं या उदयाचा . यातील
दिलत सािह य वाहात आ म कथन हा सािह य कार अिधकत ेने हाताळला ग ेला. ी–
पु षांनी आतापय त मराठी सािह या त न अवतरल े या दिलत जीवनातील द ुःख, वेदनांचे
वा तव िच ण क ेले. वग आिण िल ंग या दो ही म ये दु यम था नावर असणा -या ि या ं या
जीवनातील द ुःख तर पराकोटीच े होते. याची मा ंडणी ि या ं या आ म कथनात ून झाली
आहे .
दिलत आ मकथनामधील शांताबाई का ंबळे यांचे ‘मा या ज माची िच रकथा ’ हे पिहल ेच
आ मकथन होय . जीवन वासातील वाचका ंना यथीत करणार े संग शांताबाई ं या या
आ मकथनात य ेतात. या ना या कार े सोिशक ि या ंचे मनोगतच या ं या आ मकथनात ून
य त होते. ‘सांग ये ऐका’ (हंसा वाडकर ), ‘अजून चालत ेच वाट ’ (आनंदीबाई िवजाप ुरे),
‘मला उद ् व त हायच ंय’ (मिलका अमर शेख), ‘अशी मी जय ी ’ (जय ी गडक र),
‘ मृिततरंग’ (इंिदरा मायद ेव), ‘ नेहांिकता’ ( नेह भा धान ), ‘जे हा माण ूस जागा होतो ’
(गोदावरी प ळ ेकर), ‘आहे मनोहर तरी ’ (सुनीताबाई द ेशपांडे), ‘पानाआडच ं फूल’
(आशालता साव े), ‘नाच ग घ ुमा’ (माधवी द ेसाई), ‘भोगल े जे दुःख याला ’...(आशा अपराद )
इ. आ मकथना तून िभ न काळातील वा तव ी जीवनाच े िच ण आल े आहे. सव च ि या
या ‘दिलत ’, ‘दु यम’ या गटातच मोडतात याची िचती ि या ं या या आ म कथना ंनी मराठी
सािह याला क न िदली आह े. munotes.in
Page 52
मराठी अ यासपि का . II
52 आ मकथनातील घटना - संग ह े काय कारणभावान े जोडल ेले असतात . याम य े
कथनक या या जािणवा मह वा या असतात . काहीव ेळा स ंगांची पुनरावृ ी होत असत े.
य या खाजगीपणाला मह व असत े. काही गो ची वा यता ही वतःसाठी हानीकारक
असू शकत े याची जाणीव ल ेखकाला असत े. काह या उ ल ेखामुळे आपली ितमा
डागाळ ेल, लोकां या नजर ेतील आपल े थान द ु यम होईल या भीतीपोटी अन ेक खाजगी
जीवनातील घटना - संग-भावना ंचे िच ण टाळल े जाते. ि या ं या बाबतीत हा म ु ा आवज ू न
उपि थत होतो . गतकालातील होऊन ग ेले या घटन े या उ चारान े वत मान आिण
भिव यकाळ गढ ूळणार अस ेल तर ि या अस े करत नाही . याम य े सं कृती, परंपरा हण ून
ि या ंचे मया दशील असण े हणज े ितची समाजात चा ंगली ितमा असत े. हणून अस े
लोकांना कळ ू न देणे हे यां यासाठी फाय ाच े नसत े. कुणा एका िस य ती चे,
समूहगटाच े नाव यात ून बािधत होऊ शकत े याचीही जाणीव या ंना असत े. यक् ती- य ती ,
य ती -समाज ह े िविवध ना या ंनी पर परा ंशी गुंतलेले असतात . यामुळे हे खाजगीपण
जपले जात े. पण अस े असतानाही लोका ं या िवचारा ंची तमा न बाळगता सव स य
मांड याच े धाडस काही ल ेिखका ंनी केलेले आहे. मिलका अमर श ेख यां या ‘मला उद ् व त
हायच ंय, या आ मकथनाचा उ ल ेख इथ े करावा लाग ेल. यां या आ मकथनात ून येणारा
धीटपणा हा उ ल ेखनीय आह े. जो क द ुस या ी आ मकथनात ून दुिम ळतेने िदसतो . पण
काही आ म कथने ही िततक च िनिभ ड आह ेत. एकोिणसा या - िवसा या शतका या तुलनेत
एकिवसा या शतकातील ि या ं या राहणीमानात बदल झाला . पण ी चा सामािजक दजा ,
यांचे ह क , आिथ क आिण धािम क े ातील था न यातील बदल मा काही अ ंशानेच
फ त बदलल ेला होता . या सव पा व भूमीवर एकिवसा या शतका त कािशत झाल ेले ी
आ मकथन हणून नीलम माणगाव े य ां या ‘जसं घडल ं त सं’ या आ मकथनाचा अ यास
आपण करणार आहोत .
३.५ ‘जसं घडल ं तसं’ आ मकथनाचा आशय
लेिखका नीलम माणगाव े य ांचे बालपणातील नाव तारा . कडी ह े ताराच े गाव. ताराच े
आजोबा (विडला ंचे वडील ) राघोबा पाटील ह े शंभर एकर श ेतीचे मालक होत े. यांनी
वत: या िहमतीवर कडीम य े एकरभर आवारात चौसोपी वाडा बा ंधला होता . मु य
घराला दहा आखणी खो या हो या . गडीमाणस ं, जनावर ं, दूध-दुभतं, बारा बल ुतेदार,
दररोजचा श ंभरेक माणसा ंचा वावर घरात असायचा . वाड्यात या बायका ब गीिशवाय बाह ेर
कुठेही जाय या नाहीत . असे वाड्याचे वैभव होत े. राघोबा पाटला ंना दोन म ुली आिण दोन
मुलगे. िभमग डा , िपरग डा ह े दोन म ुले आिण ि मणीबाई , ल मीबाई ा दोन स ुना.
एकदा ल ेग या साथीत वाड ्यातली श ंभरभर माणस ं िकड्या मुं यांसारखी पटापट म ेली.
यात राघोबा पाटला ंची दो ही म ुलं गेली. राघोबा पाटील बचावल े पण या ंचा वंश पुढे
चालवणारा एकही वाचला नाही . िवधवा स ुनांना बघणार े हवालदील पाटील प ुढे लेग या
साथीन ंतर च ुकार उ ंदीर चाव याच े िनिम होऊन म ृ यूमुखी पडल े. भ यामोठ ्या वाड ्यात
ल मीबाई आिण ि मणीबाई उर या . यातील ल मीबाईला एक म ुलगी होती .
ि मणीबाई ही वयान े खूपच लहान होती . बालिवधवा हण ून ितन े आपल े सारे आय ु य
आप या माह ेरी हैशाळला यतीत क ेले. munotes.in
Page 53
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
53 ताराच े वडील (रायग डा पाटील ) यांना ि मणीबाईन े द क हण ून घेतले होत े.
ि मणीबाईन े राघोबा पाटला ं या एका म ुली या मुल याला द त क ह णून घेतले. यांचे
नाव रायग डा पाटील . हे रायग डा पाटील ह णजे ताराच े वडील होय . ही द त क योजना
अशी होती क ल मी बाई या मुलीशी थम रायग डा पाटील या ंचे ल न लावून ायच े आिण
मगच ि मणीबाई ंनी या ंना द त क या यचे. कारण आधीच द त क घेतले असत े तर या
दोघांचे नाते बहीण भावासारख े झाले असत े. हणून आधी ल न करवून मगच या ंना द त क
घेतले होते. ही द क योजना हणज े सव संप ी घरात या घरात राहणार होत े. यात
बाहेरचा कोणीही भागीदार असणार न हता . ताटातल े वाटीत आिण वाटीतल े ताटात
अशातला हा कार होता . पण काही िद वसांनी ल मीबाई ंनी दुस याच एका म ुलाला द क
यायच े ठरवल े. ते हा भडकल े या जावयान े ल मीबाई ंचा गळा दाब ून खून केला व पोत ंभर
मीठ घाल ून या ं या िम ा ं या सोबतीन े शेतातच प ु न टाकल े. या गो टी चा कुणालाही प ा
लागत नाही . पण तारा या विडला ंना झोप ेत बडबड याची सवय अस यान े ते वतःच तो
खून के याचे आिण ेत शेतात प ुर याच े बोलून जातात . विडला ंनी वतः ख ून केला न हता
तर या ं या िम ा ंकडून करव ून घेतला होता . यामुळे यांना या ख ूना या आरोपात फ त
दोन वषा ची िश ा होत े व िम ा ंना चौदा वषा ची. ते तु ंगात असताना ल मीबा ईं या म ुलीचा
हणज े तारा या विडला ं या पिह या बायकोचा बाळ ंतपणात म ृ यू होतो. द क आई याला
सोडून माह ेरी जाऊन राहत े. यां या चा ंग या वाग णुक मुळे यांची लवकर स ुटका होत े व ते
पु हा गावी य ेतात. यादर या न राघोबा पाटला ं या वाड्याचा िनव श झा याम ुळे या वाड ्यात
यांचा चुलतभाऊ राहत अस े. याचे थान गावान े मा य क ेलेले असत े. ते काही िदवसा ंनी
वाड्याबाह ेर पडतात . पण ताराच े वडील हयात असताना आिण नसतानाही त े या ना या
कार े या क ुटुंबाला ास द ेत राहतात . ताराच े वडील द ुस या ल नासाठी य न करतात .
याच दर यान द कप र हाव े हणून केलेली केस अज ून चाल ू असत े. लेिखकेचे वडील
यासंदभा त सहान ुभूती िमळावी व ह े द कप र होऊ नय े हणून यायािधशा ंना ला ंबलचक
प िलिहतात . यामुळे या केसचा िनकाल विडला ं या बाज ूने लागतो.
तारा या विडला ंचे ल क ेवळ च ैन आिण इतर गो कड ेच असायच े. शेताची, वाड्याची
दुराव था तर अटळ होती . बायकोला छळण े, मारणे, िश या द ेणे हा या ंचा कार असायचा .
पण त े गे यानंतर अ या गावान े तारा या आईला व सब ंध कुटुंबाला छळल े. तारा या
आईच े वाड्यातील थान , ितचे अिधकार अमा य क न िवधवा असहा य ी हण ून
ित यावर अिधकतर दबाव टाक याचा य न क ेला. क याम ुळे ती त े घर, शेत सोड ून
िनघून जाईल . पण िज ी असणा या तारा या आईन े आपला अिधकार सोडला नाही .
तालमीतील म ुलं उगाचच “काकू मेली रे मेली” हणून ओरडत असत . ती अन ेक वाईट
संगांना सामोर े जात व तः या मुल ना मोठ े करत े. बालपणातील तारा , ितने पािहल ेला
भवताल , मतलबी माणसा ंचे जग, ा आिण धम हण ून येणारे लादल ेपण, आई-
विडला ं या ना यातील ताण , आईचा प रि थतीिवरोधातील स ंघष या सवा चे िच ण या
आ मकथनात ून आला आहे.
आ मकथनाचा ार ंभ हा ताराच े कुटुंब, यांची पर ंपरा, इितहास व यान ंतर आईचा स ंघष
याने भारलेला आह े. गावातील ीम ंत अस ूनही कस े हो याच े न हत े झाल े याचा इितहास
येतो. या सव घडामोडीत तारा या आईन े अनेक कारचा सोसल ेला अ याय कथन क ेला
आहे. तसेच ित या स ंघषा या अन ेक त हाही यात ून कथन झा या आह ेत. munotes.in
Page 54
मराठी अ यासपि का . II
54 ३.६ ‘जसं घडल ं तसं’ आ मकथनाच े मह व:
ी िलिखत आ मकथनाम य े नीलम माणगाव े या या आ मकथनाच े िवशेष मह व आह े.
ीकड े पाह याचा पार ंप रक ि कोन , ीचे समाजातील द ु यम थान अशा अन ेक
कारणा ंनी ी व ित या जीवनाचा पट या आ मकथनात आह े. तसेच सािहि यक म ू य
हणून या कथनात य ेणा या अन ेक बाबी मह वा या ठरतात . या अन ुषंगाने
आ मकथानातील ल ेिखकेचा जीवनपट , सामािजक , सां कृितक पट व आ मकथनाच े
वा यीन म ू य या आधार े हे मह व आप या ला इथ े तपासायच े आहे.
१. लेिखकेचे बालपणः
आ मकथनातील मी हणज े लेिखका नीलम माणगाव े. यांचे मूळचे नाव ताराबाई आिण
शाळेतील नाव हणज े नीलम . या आ मकथनातील ‘ व’ हणज ेच तारा . लेिखकेने यां या
बालपणापास ून ते कळ या वयातील जीवनात ि थर था वर होईपय तचा काळ या
आ मकथनात कथन केला आहे. यातील ब या च आठवणी या न कळ या वयातीलच आह ेत.
कळ या वयाबरोबर बदलत ग ेले या मानवी वाग णुक चे संदभ ती ण आिण ती आह ेत.
बालपणाकड ेही याच कळ या वयात ून बिघतल े आह े. यामुळे बालपणी तारावर आिण
कुटुंबावर ब ेतले या संगाची चचा कळ या वयान े केलेली आह े. तो काळ भोग ून झाल ेला
आहे. या काळात या भोगल े या व ेदना िजत या ती न ह या ितत या ती या कळ या
वयात या अथा या प ीकरणान े झाल े या आह ेत. तसेच बालपणातील काही स ुखद
आठवणी आ मकथनात ून अगदी सहजग या य ेतात.
अनेक र य घटना ं या आठवणी तारा या मनाला आन ंद िमळव ून देतात. शाळेतील काही
सुखद आठवणी ल ेिखका इथ े नमूद करत े. शाळेत शेती हा िवषय िशकवला जायचा . हा तास
हणजे धा य , कडधा य ं, शेतीची अवजार ं, खतं, बी-िबयाण ं, वन पती सग या ंची ओळख
क न द ेणारा तास . या सवा ची ा य ेि के या तासाला हा यची. पावसाळा स ु हो या पूव
पेरणीसाठी भ ुईमुगा या श गा फोड या जाय या . सव मुले िमळून या श गा फोडत . यातील
श गदाणे िकतीही खा ल े तरी म ुलांना कोणी काही बोलायच े नाही . एकदा तर एका म ुलीने
श गासोबत खा यासाठी ग ुळाचा मोठा खडा िखशा तून आणला . पण सग या ंना तो फोड ून
िद यान ंतर ितला काही िश लक रािहल े नाही. हणून ितन े हाताची बोट ंच चाटली . यावर
सव मुलांनी ितला ‘वाटी त े बोटं चाटी ’ हणूनही िचडवल े. (पृ.१६०, १६१ ) खेळपणातील
अशा आठवणी स ुखावणा या हो या . तर द ुस-या बाज ूला इतर म ुल या वाग या -
बोल यातील नीटन ेटकेपणा पाह न आप यात काहीतरी कमी आह े या उणीव ेची जाणीव ती
व पाची आह े.
शाळेतील तारा या वगा तील मोज या मुली नोकरदार व ीम ंत घरातील हो या . यांचे
राहणीमान नीटन ेटके होते. बोलताना -येते, जाते हणणा या , इ ीच े कपड े, सॉ स -बूट
घालणा या , सँडल घालणा या , इतर म ुलीत जा त न िमसळणा या , इं जी ‘फाडफाड ’
बोलणा या ‘गिव ’ हो या. याची उणीव ताराला वाटायची ह णून आपण इ ं जी फाडफाड
वाचतो ह े दाखिव यासाठी ल ेिखका द ुस याकडून िवचा न इ ं जीतील धड े वहीत
देवनागरीत िलह न काढ ून वगा त वाचायची . इतरांना फसवत व आपली फिजती सवा समोर munotes.in
Page 55
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
55 होऊ नय े हणूनचा ितचा हा य न असायचा . या काळात आप याला ह े येत नाही िक ंवा
िमळत नाही ही जाणीव ताराला सतत जाणवत राहत े.
तारा आिण ितची म ै ीण सुली मराठीच े वाचन उ म कराय या . हणून या ंचे िश क या
आठवीत या म ुल ना या ं या प ुढ या वगा त नेऊन वाचायला सा ंगायचे. ताराच े मन
शाळेत या मैदानी आिण शाळ ेबाहेर या खेळात जा त रमायच े. शाळेत लंगडी, कबड्डी,
खोखो ह ेच खेळ असायच े. तर शाळ ेबाहेर जेवण-पाणी, खड्यांचे खेळ, झोपा याच े झोके,
काचा-कवड्या, गजगे हे खेळ चालायच े. खेळ हा तारा या यावेळ या जग या तील
आनंदाचा व ेळ असायचा . वाड्याला भल े मोठे अंगण होत े पण तालमीतील म ुलां या भीतीन े
घरातील म ुली कधी अ ंगणात ख ेळायला जाऊ शक या नाहीत . लपाछपीसाठी आडोशाला
लपून बसल े असता तालमीतील म ुले येऊन या म ुल ना नको त े पश करत रहायच े. हे जर
आईला सा ंिगतल े तर आई आपला ख ेळ बंद कर ेल या भीतीपोटी ह े शोषण या त ड दाब ून
सहन कराय या . घरातच िशकव यासाठी य ेणारा िश क ताराचा हात ध न आप या नको
या भागाव न िफरवत रहायचा . याचा अथ ही न उमगल े या ताराला ह े पश िकळसवाण े
वाटायच े. न कळ या वयातील ख ेळ खेळणा-या मुली आिण या ं या खेळाला िव क टवून
टाकणारी कळती माणस े हा ं या कथनात ून येतो.
शाळेत या काही चा ंग या आठवणीबरोबर काही ासदायक आठवणीही हो या . यातील
एक ह णजे यांना या ं या नावाव न िचडव या चा कार . लेिखकेचे मूळ ताराबाई ह े नाव
एका बहा र ी या नावाव न ठ ेवलेले होते. पण शाळा , कॉलेजम य े िशकत असताना या
नावाम ुळे लेिखकेला अन ेकदा मन ताप सहन करावा लागला होता . यांना िह ंदी, मराठी
िच पटातील ‘तारा’ नाव य ेणारे गाण े गाऊन िचडवल े जायच े. िविवध िवषयातील
िश कां या िव ेषणात तारा ह े नाव आल े असता वगा त ह लक लोळ माजायचा .
सं ाती या एका सणाला तर म ुले “तारेखाली ितळग ूळ वाटप स ु आह े. सग या ंनी
ितळग ूळ घेऊन गोड बोलाव े.” असे शाळ ेबाहेर तारा या नावाच े िवकृतीकरण क न
ह लक लो ळ माजिवतात . हे सव ताराला मन ताप देणारे होते.
मुल या पौगंडाव थ ेतील व ेशाचा ट पा हा एक व ेगवेग या अनुभवांना ज म देणारा
असतो . मािसक धम सु होण े हे जसे मुल या शरीराशी व ेदनेसोबत जोडल ेले असत े तसेच
सामािजक आिण धािम क था ंमुळे यातील व ेदना अिधक द ुःखद ठरतात . हाच अन ुभव
ताराला ही अन ुभवायला िमळतो . ताराच े बालपण स ंपले आिण मािसक धम सु झाल े ते हा
आईन े शाळा सोड ून बाहेर जा यासाठी अटकाव क ेला. वयात आ यान ंतर पाच या िदवशी
ब तीला जाऊन धािम क िवधी क ेला जायचा . या िवधीम ुळे सवा ना कळायच े क म ुलीला
मािसक धम सु झाला आह े. तर या िव धीला जाताना आसपासची म ुले ितला ‘घोडी
ल नाला तयार झाली ’ असे हण ून िचडवतात . या गो टी ची पूण तः जाणीवही म ुलीला
झालेली नसत े, ही गो ट हणजे ितची अ य ंत खाजगी गो ट असूनही अशा िवधीत ून ती
इतरांपय त कळव ून िदली जात े. अशा वातावरणाम ुळे मुल ना मािसक धम आिण यासोबत
पाळ या जाणा या गो बाबत व वतः या शरीराबाबत एक नकारा मकता वाढ ू लागत े.
ताराची आई ज ैन धमा म ये सांिगतल े या गो ट चे काटेकोर पालन करायची . या गो टी मुळे
इतरांवर काय प रणाम होतो याची जाणीव या ंना नसायची . याचा एक िवप रत प रणाम munotes.in
Page 56
मराठी अ यासपि का . II
56 तारा या बालमनावरही हा यचा. धमा चरणाचा एक भाग ह णजे ताराची आई काट ेकोरपण े
िशवािशव पाळायची . याचे पालन घरात या सवा नाच कराव े लागायच े. यामुळे ताराला
शाळेतून आ यान ंतरचा ॉक काढ ून बाह ेर या िदवळीत ठ ेवायला सा ंगत असत . पण तो
ठेव यापे ा क बल ेलाच असायचा . यामुळे दुस या िदवशी तोच च ुरगळल ेला गिल छ ॉक
ितला घाल ून जावा लागायचा . कोण याही प तीची फ ॅशन आई म ुल ना क ायची नाही .
तारा या अन ेक मुि लम व द ुस या जाती या म ुली तारा या म ैि णी हो या . पण या ं या घरी
काही खायच े, यायच े नाही , यां या घरी सतत जायच े नाही हा आईचा द ंडक न ेहमीच
असायचा . यामुळे सवा त िमसळ या या तारा या वभावावर या चा प रणाम सतत होत
राहायचा .
इतर मोठया म ुलांचा, िशकव या यायला य ेणा-या पु षांचा असे नको असल ेले पश तारान े
अनुभवले होते. िवकृत मानिसकता पोसणा -या समाजात ह े अनुभव य ेतात. अशाच काही
िवकृत गो टी ताराला पहायला िमळतात . पु ष नसल े या तारा या घराचा आिण घरात या
आसपास या भागाचा सव च जण फायदा यायची . यामुळे वाड्या या माग या बाज ूला
सवा नाच नको ती य बघायला िमळायची . एकदा तर एक िवक ृत मनु य गोठ ्यात रव ंथ
करत बसल े या हशीशी घासाघीस करायचा . हे सव च िवक ृत मानिसकत ेचे तीक होत े.
आिण ही सव य बालवयातील तारा या मानिसकत ेवर शोषणा मक प रणाम घडव ून
आणायची . अशा सव भवतालाम ुळे आप या म ुली स ुरि त रहा यात हणून आईन ेच अन ेक
बंधने यां यावर घातली होती . अशा अन ेक िम मानिसकत े या, वत ना या खुना तारा या
बालपणावर उमटल े या िदसतात .
२. ताराची आईः
या आ मकथनात ून लेिखकेसहीत अन ेक ि या ंचा संघष विण ला आह े. याम य े ज मदा या
आई या स ंघषा चा भाग अिधकत ेने येतो. आईची अन ेक वभाविच े लेिखकेने
आ मकथनात ून रेखाटल ेली आह ेत. कधी रागवणारी , मु यानेच मुलांवर ेम करणारी ,
मुलांसाठी या ं या भ यासाठी िन रपणान े िनण य घेणारी, टोकाची िशवा िशव पाळणारी व
याचे दुस यावरही ब ंधन घालणारी , िवधवा , टाकल े या, हाता या माणसा ंपासून
िभका या पय त सवा ना कुवती माण े मदत करणारी , दारात बा ंधले या मु या जनावरा ंचेही
करणारी , ढेकणं, मुंगी, दुधात पडणारी माशी या ंचाही िवचार ‘जगा आिण जग ू’ ा या त वान े
यांना जीवनदान द ेणारी आई अशी अन ेक व भाविच े येतात. अशा आईचा उ ल ेख
लेिखका ‘जाग क आई ’ हणून करत े. या िविवध पर परिवरोधी व ृ ीचे वभाविम ण
असणा या आईला ल ेिखकेने या आ म कथनात ून रेखाटल े आहे.
तुत आ मकथन ह े जरी ल ेिखका नीलम माणगाव े य ांचे असल े तरी या आ मकथनाचा
बह तांश भाग हा या ं या आई या जीवनस ंघषा चा, धम हणून आचरणात आल े या यां या
सवयी , िवचार , भूतदया, ी हण ून असणा या जािणव ेचा आह े. यांनी वतः या
जग यासाठी कोणाची सोबत नसताना तीन म ुलांना वाढव यासाठी क ेले या स ंघषा ला या
आ मकथनात ून रेखाटल े आहे. नवरा असताना आिण नसताना अशा दो ही काळातला हा
संघष आहे. आई या िव िवध पा ंचा प रचयच ल ेिखका यां या या ल ेखनात ून क न द ेते.
हणून या प ु तका या अप णपि क ेत लेिखका आईला ब ु जावर या ‘िहरकणीची ’ व munotes.in
Page 57
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
57 वसाम या ने िखंड लढवणा या ‘झाशी या राणीची ’ उपमा द ेऊन “तुझीच असणारी ही
छोटीशी भ ेट तुलाच” असे हणून आईला ही कलाक ृती अप ण कर ते.
जेमतेम सात त े आठ मिहन ेच शाळ ेत गेले या आईला क ेवळ अ रओळख होती . याचा
उपयोग क ेवळ श दाला श द जोड ून वाच यासाठी ती करत अ से. ितला वाचायची एक
सवयच झाल ेली. ही सवय हणज े धािम क ंथ वाचण े होय. हे धािम क ंथ वाचनाचा उ ेश
हणज े, “ ान िमळव या पे ा पु य िमळवण ं ही भावनाच ित या वाचनात होती .” (पृ. १०३)
वाचने हणज े एक धमक ृ य आह े ही वाचनामागची आईची भ ूिमका होती . या वाचल े या
मजकुरातील ितला फार सं काही समजायच े असे नाही . ते समजत ं क नाही असा
लेिखकेनेच िवचारला असता , “ येक गो ीचा अथ समाजायलाच पािहज े असं कुठं आहे?
हे वाच यावर मला समाधान िमळत ंय हण ून मी वाचत े.” (पृ. १०३) हणज े या सग यामाग े
आईचा समाधान िमळव याचा ह ेतू असायचा . वा यायासारखा ती रोज तासभर धािम क
ंथ वाचायची . सवा कडून ास सहन करणारी आई व तः या िवरंगु याचे, समाधानाच े
थान हणून ती द ेवा-धमा या गो टी करायची . हे के यानंतर िदलासा िमळ ेल, भीती कमी
होईल याचा िव ास ितला यात ून िमळायचा . यामुळे ित या वत नात या िविवध छटा
िदसतात .
आईचा िजतका द ेवावर िव वा स होता तसाच भ ूता-खेतांवरही होता . मं -तं -मांि क-
अंगारा-धुपारा ह ेही या िवचारा सोबत यायच े. कुठ यातरी स ंकटात सापड यावर , भीतीवर
जय िमळ व यासाठी ती हा माग वापरायची . अशा स ंगी नेहमी ‘णमोकार म ं ’ ती हणत
राहायची व म ुल नाही हणायला सा ंगायची . कोटा तील द क प ाबाबतची क ेस िज ंकावी
हणून आई द ेवीला नवस करत े क , ही केस जर िज ंकली तर द ेवाला सो याची प ुतळी
घालीन . आिण कोटा तील िनकाल आई या बाज ूने लागतो . घरात खायला काही नसतानाही
आई द ेवीला सो याची प ुतळी अप ण करत े. आईच े हे वत न हणजे ेचे अंध ेत झाल ेले
पांतर होय . हे लेिखकेला अिजबात आवडत नाही .
आईची िशकवण - ामीण भागातील ि या ंबाबत असणार े समज आिण ग ैरसमजाच े ित प
आई या मा यमात ून उभ े राहत े. मुल ना िदली जाणारी िशकवण ही प ु ष धान
समाजरचन ेला पोषक असणारी अशीच असत े. उदा.ताराची आई ताराला धा य पाखडताना
सुपा या प ुढे बसू नको अस े हणायची . याचे कारण िवचारल े असता ती सा ंगायची क ,
सुपाचा वारा घ ेतला क ती प ुढे नव या ला घाबरणार नाही . नव या ला घाबरल े तरच स ंसार
िटकतो असा या िशकवणीमागचा उ ेश होय .
आई या वभावाची अज ून एक बाज ू हणजे वतः कमी िशकल ेली अस ूनही ती म ुल या
िश णासा ठी झटत होती . कडी या म ुलांना घाब न को हाप ूरला शाळ ेत घालणारी आई ,
कॉलेजमध या म ुलां या हरकत ना घाबरली नाही . ती फ त एकच हणायची , “तू ल द ेऊ
नको. ह ी जात ंय कु ं भुंकतंय. तं भुंकू दे यांना. ल न होईपय त िशक त ू आपली .” (पृ.
१६७) वतः ज ेमतेम िश कलेली अस ूनही िकमान ल न होईपय त ऐपत नसताना
िश णासाठी म ुली या पाठीशी उभी राहणारी आई अस े आईच े िविवध वत न वभाव
िदसतात . munotes.in
Page 58
मराठी अ यासपि का . II
58 िशवािशव पाळणारी आई -जैन धमा तील ‘जगा आिण जग ू ा’ या आचारधमा नुसार वागत े.
भुकेले यांना अ न द ेते. तहाणल े यांना पाणी द ेते. अड या -नडले यांना हर ेक त ह ेची
ित या परीन े मदत करत े. माग या गो ी िवस न लोका ंशी पु हा चा ंगली वागत े. दारात
कुणीही िभकारी आ ला क रका या हाती परत पाठवत नाही . ‘त डान े नाही हण याप े ा
हातान ं नाही हणाव ं.’ ( हणज े फार नाही , थोडं तरी ाव ं) हे त व ती पाळत े. ाळ ू,
िशवािशव पाळणारी , बाहेर यांचा राग म ुल वर काढणारी , आपला स ंघष एकटीन ेच करायचा
आहे याची जाणीव अस या ने आप या च मुल ना मया देत राहायला िशकवणारी , गरीब,
उपाशी पोटाला भाकर द ेणारी, नव-याचा कोणताही ेमाचा ओलावा िमळाला नसतानाही
याचे सव िनमुटपणे करणारी एक सोशीक ी हणजे ताराची आई आह े. समाजात ून
िमळाल े या वेगवेग या वागणुक मुळे ित या वभावात अन ेक छटा िदसतात . आई या या
िविवध व भाव पा ंचे दश न लेिखकेने यातून घडिवल ेले आहे.
३. जनजीवनात पाळली जाणारी िशवािशवः
‘जसं घडल ं तसं’ या आ म कथनाचा कालख ंड हा िवसा या शतका या उ तराधा तील आह े.
ाचीन काळापास ून माणसाला माणसापास ून िवभ त करणारी व जात , धमा ची चौकट
अिधक ब ंिध त करणारी गो ट हणजे पृ य-अ पृ य असा क ेला जाणारा भ ेदभाव. यातून
ज माला आल ेली िशवािशवीची प त . या प तीच े वा त य िवसा या शतका या
उ तराधा तही ठाण मा ंडून होत े. याची वा य ता लेिखकेने या आ म कथनात ून केली आह े.
बालपणातील तारावर जा त प रणाम करणारी क ुठली गो ट असेल तर ती आईकड ून
पाळली जाणारी िशवािशव ही होती . आिण ती पाळ या साठी तारावर घातली जा णारी ब ंधने.
ही ित या साठी फार जाचक ठरत होती . इतर धमा या िकंवा जाती या मुल सोबत ख ेळू न
देणे, यां या घरी जाऊ न द ेणे िकंवा या ं या घरातील काही खाऊ , िपऊ न द ेणे, शाळेतून
आ या नंतर ॉक काढ ून बाह ेर या िदवळीत ठ ेवणे अशा अन ेक गो ट ची बंधने तारावर
असत . ताराची आई व तः अन ेकां या बाबतीत पाळत असल ेली िशवािशव ही तर
पराकोटीची होती .
याले या जनावरा ंचे दूध काढ यान ंतर आ ंघोळ करण े व यान ंतर या द ूधाला हातही न
लावण े ही जनावरा ं या ब ा ब त ी त आ ई ि श व ा ि श व प ा ळ त असे. माणसामाणसात या
िशवािशवी या कारा पे ा हा कार व ेगळा होता . माणसातील िशवािशव ही या या
संदभा त पाळली जात े तो किन ठ आह े, अ पृ य आह े याची जाणीव या ला क न
दे यासाठी पाळली जात असत े. जनावरा ंना याबाबत या जािणवेचा संदभ ही इथ े नसताना
अशी िशवािशव पाळण े हणजे मुख पणाच े होते. तरीही अशी िशवािशव पाळली जायची .
िशवािशवीच े असे अनेक संदभ आ म कथनात ून येतात. को हाप ूरला ग े यानंतर रे वेतील
िशवािशव झाली हण ून घरी आ याबरोबर आई अंगावरच े व बदल ून आंघोळ करायची .
कुणा या ही घरी नवीन म ुलाचा ज म झाला अस ेल तर ितही िशवािशव आई पाळा यची.
शौचाला जाताना व ेगळी साडी न ेसायची व घरात आ या नंतर ती बदल ून िदवळीत ठ ेवायची .
ही िदवळीतली साडी एक प े ा अन ेकांनी वापरल ेली असायची . हे बंधन ल ेिखका मामाकड े
को हा पूरला िशकायला ग े यानंतरही लादल े जायच े. हणजे ही िशवािशव माणसा ंपासून
मु या जनावरा ंपय त पाळली जायची तशीच ती ामीण अिशि त भागापास ून ते शहरी munotes.in
Page 59
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
59 िशि त लोका ंपय त पाळली जायची . यामुळे आ म कथनात ून लेिखका या गो टी या सतत
िवरोधात वागत अस या चा सूरही ऐकायला य ेतो.
आई पाळत असल े या सोव याचा अथ लेिखका सा ंगते क , “ ढी, परंपरेतून आल ेलं
सोवळं ित यात , वतः या ासासारख ं ठाण मा ंडून बसल ंय. ‘ व छता हणज े सोवळ ं’
असा ितचा प का समज . यातून आल ेली िशवािशव ती फारच कडक पाळत े.” (पृ. १०९)
धमा या आचरणाचा एक भाग ह णून या चे पालन आई करताना िदसत े. पण आय ु यभर
माणसा ंसोबत जनावरा ंचीही िशवा िशव बाळगणा -या आईला असाच एक अन ुभव य ेतो. िजथे
आईला ती अ प ृ य अस या सारखी वागण ूक िमळत े. इचलकर ंजीला एका प ेशंटला
बघायला ग े यानंतर ितथल े डॉ ट र जैनांचे असतात . आप या च धमा तील डॉ ट र हण ून
आई या या घरी दश या घ ेऊन ज ेवायला जात े. तर ितथ े गे यानंतर डॉ टर ची बायको
ितला बाह ेर या खोलीत बसवत े. याचा ितला राग य ेतो. वाईट वाटत ं. ते हा ल ेिखका ितला
ितने आतापय त जात , धम , बाळंतीण आिण माणसासोबत जनावरा ंचीही पाळल ेली
िशवािशव याची आठवण क न द ेते. इतरांशी वागल े या आिण यात ून दुस याला झाल े या
दुःखा या मनि थतीची जाणीव क न द ेते. आपण द ुस-यासोबत करत असल ेली िशवािशव
आिण आप या ला क ुणीतरी अ प ृ यासारखी वागण ूक देणं या दो ही बाज ूंचे अनुभव
लेिखकेने यात मा ंडलेले आह ेत. या प तीम ुळे माणसामाणसा ंत केले या भेदाचे व प
आिण या चा मनावर होणारा िवप रत प रणाम ल ेिखकेने यातून अधोर ेिखत क ेला आह े.
४. स ास ंबंध आिण शोषणः
वतःचे वच व िटकव या साठी स त ेचा अ ंकूश एक य ती िकंवा सम ूहगट इतरा ंवर ठेवत
असतो . पु षस ता क प तीत प ु षी मानिसकत ेचे थान नेहमीच वरचढ रािहल े पािहज े
यासाठी जात , धम , अथ कारण , राजकारण व बल या ंचा योग न ेहमीच क ेला जातो . या
स तासंबंधात ी ही न ेहमीच द ु यम था नावर ठ ेवली जात े. कुटुंबात िक ंवा िविश ट
समूहात, समाजात प ु षी स त ेचे वच व असत े आिण त े ि यांवर व इतरा ंवर लादल े जाते.
याम ये शोषणाचा भाग हा अटळ असतो .
समाजजीवनातील स ा संबंधाचे जाळे सव दूर आह े. िविवध जाती , धम , पंथ, वग , ी-पु ष
अशा िविवध जािणवा ंतून स ास ंबंधाचे तर समाजात ि थरावल ेले िदसतात . हे
स ास ंबंधात िविश एका स ंकेताने िनमा ण झाल ेले असतात . यामुळे िविश िल ंगी य ती च
स ा बळ असत नाही . तर िव िश ट मानिसकता ही स ता बळ असत े. हणूनच क ुटुंबात
ीच द ुस-या ी चा छळ िक ंवा शोषण करताना िदसत े. अशा स तासंबंधाचा िदस ून येणारा
तर लेिखकेने आ म कथनात ून िनद िशत क ेला आह े.
स ास ंबंधाचे पिहल े िच हणज े आई आिण विडला ं या नात े. काळा कोट आिण
डोक वरचा पटका ही विडला ंची तारा या मनातील बा ओळख होती . पण यािशवाय
आईला सतत नको या कारणाव न िश या द ेणारे, मारहाण करणार े, मुलाबाळा ंना ेमाने
जवळ न घ ेणारे ते होते. आपल े वच व अबािधत राहाव े हणून कुटुंबातील सवा वर अशा
िविवध त -हांनी अ ंकुश ठेवणारे वडील ल ेिखकेने जवळ ून पािहल े होत े. वतः करत
असल े या कृ याब ल, ऐशोआरा मीब ल क ुणीही काहीही िवचा नय े यासाठी प नी वर munotes.in
Page 60
मराठी अ यासपि का . II
60 वचक ठ ेव यासाठी त े आप या बळाचा वापर करत . िश या देणे आिण मारहाण करण े हा
यातीलच एक भाग होय . हे लेिखके या कुटुंबातील स ता संबंध होत े. ते कुटुंबात या
माणसा ंमधील पर परा ंतील होत े. पण यासोबतच क ुटुंबाचा म ुख पु ष मरण पाव या नंतर
शेजारी, नातेवाईक व गावक -यांकडून िमळणारी वागण ूक हीही या स ता संबंधाचा एक भाग
होती.
एकटी बाई आप या ला काय िवरोध करणार आह े हणून गावातील अन ेक लोक तारा या
घरासमोरील आ ंगण व परसदार वापरत असत . कुणी जनावर े आणून बांधत. या जनावरा ंनी
केलेली घाणही ितथ ेच पड ू देत असत . िक येकदा जनावरा ंना गाभण घालव या चा कार
अंगणातच चालत . घरामाग या परसदा रात अन ेक ि या शौचास य ेऊन बसत . िक येक
बाया-माणस े वाडया या पड या िभंतीची माती खण ून काढ ून चो न न ेत असत . एवढेच
नाही तर परसदाराला ल िगक द ु यकृ ये चालत . काहीजण तर अस े ल िगक चाळ े
जनावरा ंसोबतही करत . याबाबत ताराची आई क ुणालाही जाब िवचा शकत न ह ती. कारण
ितला या यासाठी िमळणारी उ त रे िविच असत . हणून ती व तःच चरफडत रहायची
िकंवा िश या देत राहायची . याचा प रणाम क ुणावरही होणारा नसतो . कुटुंबा या
शोषणातला हा एक भाग होता तर द ुसरा भाग ह णजे न कळ या वयात या मुल चे होणार े
शोषण . तालमीतील म ुलांचा ास होतो हण ून तारा आिण ित या मोठ ्या दोन बिहन ना
यां या आईन े घराबाह ेर जाऊ न द ेणे, िश णासाठी प ुढे न पाठवण े, लवकर ल न क न
देणे हे यांचे एक कारच े शोषणच होत े. प रि थतीच े भान आल ेली एक द ुब ळ आई या
यित र त दुस या कोण याही पया या ची िनवड क शकत नाही . एवढेच नाही तर
लपाछपीचा ख ेळ ख ेळत असताना तारा व ित या म ैि णी अ ंधारात लप या असताना
तालमीतील धिट ंगन म ुले या म ुल या नको या िठकाणी दाबत असत . हा पश नको
असणारा असला तरी याब लची त ार या कधीच आईजवळ करत नाहीत . कारण आई
आपला ख ेळ खेळू देणार नाही आिण या ख ेळासाठी या अशा शारी र क शोषणाला बळी
पडत राहतात .
लेिखकेने अनुभवले या या शोषणाबरोबर शहरातील ि यां या शोषणा या त-हाही या ंनी
न दिवल े या आहेत. को हा पुरात राहत असल े या चाळीतील िवधवा ि या, दा िपऊन
येणारे पु ष, यां याकडून होणारी मारहाण , िशवीगाळ , ऐन ता या त िवधवा झा या नंतर
वतः या मुलांसाठी काबाडक ट करणा -या ि या, िवधवा ह णून िविश ट प तीन ेच
जीवन क ंठणा-या ि या अशा िविवध ि यां या शोषणा या त-हा लेिखकेने रेखाटल े या
आहेत. समाजातील चाली , रीती, परंपरां या नावाखाली ि यां या होणा -या या शोषणाला
या आ म कथनात ून रेखाटल े आहे.
तारा या विडला ं या म ृ यूनंतर आज ूबाजू या लोका ंचे वाड्याचा व ितथ या अ ंगणाचा मन
मानेल तसा वापर करण े, घरातील ि या ंनाच भीती दाखवण े, यां यावर दबाव टाकण े हे
एक सामािजक शोषणाच े छोट े प आह े. घरचा प ु ष हण ून असणारी स ुरि तता
हरव यान ंतर या ं या वाट ्याला अशा कारची हतबलता य ेते. याबाबत ल ेिखका हणत े,
“ते हाही आिण आताही म ुल ना-ि या ंना म ुलांची, ौढ प ु षांची भीती वाटत े.
यां याब लचा ठाम िव ास द ेता येत नाही . ी न ेहमी प ु षां या बाबतीत श ंिकत असत े,
ही खर ं तर रोगट समाजजीवनाची लािजरवाणी व ृ ी आह े.” (पृ. १७०) सामािजक munotes.in
Page 61
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
61 दु यम व व िल ंगभानात ून येणा या शोषणाला बळी पडत असल े या ि यांचा लेखाजोखा
यातून मांडलेला िदसतो .
या आ मकथनातील उ ल ेिखत काळातील स ास ंबंध आिण ीशो षण या ंचेही नात े िदसून
येते. या या काळात िविश था , परंपरा, सं कृत चे काट ेकोर पालन होत असत े.
कुमा रका , िववािहत , िवधवा ि या ंना िदल े या ह क , अिधकारात तफावत असत े. या या
मया दा सोड ून वागणा या ि या ंना अपमान , मानहानी सामािजक बिह कारासा र या गो ना
सामोर े जावे लागत े. याचे ाितिनिधक िच आ म कथनात ून रेखाटल ेले िदसत े.
५. धम , सं कृतीतून ि या ंवर लादल ेली बंधनेः
लेिखका ज मा ने जैन धम य आह े. काळाचा िवचार करता ज ैन धमा चरण हण ून काही
गो च े पालन करण े हे ि या ंसाठी काट ेकोर असायच े. यािव कोणी आवाजही उठवायच े
नाही. िशवािशव हा यातीलच एक कार . पण िविश िवधी व ेळी िविश कपड ेच घालायची
िकंवा बाह े न आ यान ंतर बाह ेरची कपड े बदल ून ती िविश जागी ठ ेवायची हा स ंकेत
जाचक असायचा . लेिखकेची मामी ही प क जु या ज ैन िवचारा ं माणे वागणारी . तारा
को हाप ुरात रहायला ग े यानंतर ितथ या चाळीत एकच ब ु ीचा स ंडास असायचा . सोवळ ं-
ओव याचा कार मामी ख ूप सांभाळायची , यामुळे संडासला जाताना द ेवळीत क ब ून
ठेवलेले, न धुतलेले, एकमेक या अ ंगावरच े एकच ज ुनेरं घरात या सव ि या ंना वापराव ं
लागायच ं. ते एकच व अस याम ुळे याला लाऊजही नसायचा . अशा अव थ ेत या
र याकड ेला शौचास ग े यानंतर बाह ेर या लोका ं या नजरा शरीराला आरपार भ ेद याची
जाणीव ल ेिखका इथ े य त करतात . आिण अस े व वापर याच े बंधन फ त ि या ंनाच
असायच े. पु षांना नाही. हे एक कारच े धम कारणात ून येणारे िवचार ी या मानिसकत ेचा
अनादर करणार े शोषणच होत े. (पृ. १९६)
को हाप ुरात राहात असताना ल ेिखकेची मामी रोज सकाळी दसरा चौकात या ज ैन
बोिड गमध या म ंिदराला जायची . आिण ती ल ेिखकेलाही चल हण ून आ ह करायची आिण
पुढे घाल ून मंिदराला यायची . यावेळी ल ेिखके या कॉल ेजमधील िकतीतरी म ुलं जैन
बोिड गम य े राहायची . आिण ती या म ुल ना पाहताच िश ्या वाजवायचीत . कोणा यातरी
नावाचा प ुकारा करायची . ‘म तुझसे िमलन े आई म ंिदर जान े के बहान े!’ (पृ. १९२) अशी
गाणी मोठ ्याने हणायची . हे या सवा नाच अपमाना पद वाटायच ं. ते हापास ून या ंचे
मंिदरात जाण ेही बंद झाल े.
घरापास ून कॉल ेज तस े कमी अ ंतरावर होत े. हणून सव मुली ज ैन बोिड गला वळसा घाल ून
कॉलेजला चालत जाय या . थंडी या िदवसात या ंना अंगावर ध ुके घेत जायला आवडायच े.
अंगावर व पाप या ंवर पा याचे मोती जमा झाल ेले बघायला आवडायच े. पण न ंतर ितथ या
मुलां या बोिड गमधून िशट ्यांचे आवाज य ेऊ लागल े. गा या ं या लक ेरी व अस य -अ ील
टोमण े व य ेक या नावा ंची आरोळी य ेऊ लागली . हे फार िविच आिण म ुल ना
अपमाना पद वाटणार े होते. यामुळे हा आवडणारा वास असला तरी म ुलां या भीतीपोटी
आिण ल ज ेपोटी या ंनी या मागा नी जाण े बंद केले. (पृ. १९३) अशाच कारच े अनुभव
यांना वया या चाळीशीन ंतर अन ेकदा आल े. हणून या याच े वण न पुढील ओळीत ून
करतात क ‘मुलांना ि या ं या वयाच ं बंधन नसत ंच. तर ती फ बाई असण ं पुरेसं असत ं.’ munotes.in
Page 62
मराठी अ यासपि का . II
62 (पृ. १९४) ि यांची अशी सवा समोर क ेले या छेडछाडीला समाज काट ेकोर िश ा द ेत
नाही. िक येकदा तर म ुलीम य ेच काहीतरी खोट अस ेल अस े उलट े अनुमान समाज लावत
असतो . हणून ि यांनाच दोन पाऊल माग े जावे ल ा ग त े. हा कार ि यांवर इथ या
सं कृतीतून लादला जातो .
कॉलेजम य े असताना ाचाया या कडक िश तीम ुळे मुलांचा ास कमी झाला होता .
यादर यान ख ेळाम य े सहभाग न दवावा अस े लेिखकेला सतत वाटायच े हणून एकदा या
कबड्डी या पध साठी एक स ंघ तयार करतात . कबड्डी ख ेळताना अध चड ्डी घालावी
लागायची . रोज कॉल ेजला साडी न ेसून जाणारी म ुलगी हण ून लेिखकेचे यि म व
सग या ंनी पािहल े होते. हणून घरात ून बाह ेर पडताना साडी घालण े व कॉल ेजम य े
गे यावर साडी काढ ून चड्डी आिण टी शट घालून सव च मुली सराव कराय या . यािदवशी
िव ापीठात म ु य पधा होणार होती या िदवशी या ंनी मैि णी या खोलीवर जाऊन कट
घातल े होते. नेमके याच िदवशी ल ेिखकेचे मामा वाट ेत भेटतात . आिण अ ंगभर साडी
नेसणारी भाची ग ुड याएवढ ्या झ यात पाह न आ य चक त होतात . ते हा त े ितला काही
बोलत नाही . आिण पध या िठकाणी यांचा माम ेभाऊही हजर असतो . या यासमोर
चड्डीवर कस े जायच े हणून या कपड ेच बदलत नाहीत . या दो हीची धा ती घ ेत याचा
प रणाम हणज े मु य पध वेळी या सरा ंना त ब ेतीचे कारण सा ंगून राखीव गडी हण ून
बाहेरच बस ून राहतात . सं याकाळीही घाबरत घरी य ेतात. पण यांना या गो टी ची भीती
वाटत होती या तील काहीच घडत नाही . पण आपण या कारणाम ुळे खेळू शकलो नाही
याची च ूटपूट या ंना न ेहमीचीच लाग ून राहत े. ि या ं या पोशाखाब लची िनकोपता
समाजात अस ू नये, िविश पोशाख हणज ेच सं कृतीचे पालन या गो टी ि या ंना या ं या
पूण िवकासासाठी मारक ठरतात याच ेच हे उ म उदाहरण हणाव े लागल े. असे िकतीतरी
खेळ, पधा , आवड ि या आप यावरील ब ंधनापोटी जप ू शकत नाहीत .
केवळ ी हण ूनच ि या ं या वाट ्याला येणा या बंधनांमुळे शोषण होत े याच े भान
लेिखकेला आह े. याब ची ख ंत लेिखका घटन ेबाबत मा ंड या ग ेले या िच ंतनात ून सव
िदसत े. हणूनच अ ंगणात ख ेळावेसे वाटत असताना क ेवळ तालमीतील म ुलांमुळे
आप याला बाह ेर खेळायच े बंधन आल े ही बोच ल ेिखका अन ेकदा बोल ून दाखवत े. हे फ
ी अस याम ुळेच आह े याची समज या ख ेदा या पाठीशी अस याच े िदसत े. ‘केवळ म ुली
हणून, ी हण ून, आयु यात अस े िकती र त े कारण नसताना सोडाव े लागतात . नको
असल ेले नाईलाजान े वीकाराव े लागतात . तर काही लादल ेही जातात . याचा याय
कुणाजवळ मागायचा ?’ (पृ. १९४) या श दा त लेिखक या धम , सं कृतीतून येणा-या
बंधनाब ल नारा जी न दिवतात .
६. आ मकथनात ून येणारे ि या ंचे भाविव ः
तुत आ मकथनाम य े िविवध ि या ंची वभाविच े रेखाटली आह ेत. याम य े
ीजीवनाचा एक पट या ं या ल ेखनात ून येतो. अिशि त , अडाणी , प रि थतीप ुढे
नाडल े या, लबाड , वतःचा च रताथ क क न चालवणा या , कुटुंबाची ध ुरा वतः या
खां ावर घ ेतले या अन ेक ि या ंचा जीवनपट यात ून येतो. यां या भावजीवनासहीत तो
उ ृत होतो . यातील काही मोज या ि यांचा िवचार आप या ला इथ े करता य ेईल. munotes.in
Page 63
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
63 को हाप ुरात च ंपाबाई िनटव े यां या घरी भाड ेक हण ून रहा यला ग े यानंतर अन ेक ि या ंचे
भाविव लेिखकेसमोर उभ े रािहल े. भाडं घेऊन असल ं तरी या ंनी अन ेक िवधवा ि या ंना
आसरा िदला होता . लहान वयात ल न झाल ेली आिण कोव या वयातच दा िपऊन नवरा
मे यानंतर िवधवा झाल े या स या बिहणी -स या जावा , आप या आठ म ुलांवर ताबा
ठेवून वतःच े स व क न घ ेणारी िवधवा आह े अशा अन ेक ि या ंचे जीवन यािठकाणी
लेिखकेने जवळ ून पािहल े.
१. या ि या ं या खाजगी आय ु यात या ं यावर अ ंकुश ठेवणा या गो नी या ंना गुलाम क ेले
आहे हे िच आ मकथनात ून िदसत े. को हाप ुरात भाड ेक असणा या एका िवधव ेची दोन
मुले दा िपऊन मरण पावतात . यां या दो ही जावा -स या बिहणी क ुटुंब चालव यासाठी
िदवसरा राबतात . यातील एक तर ताराप े ाही वयान े लहान . कुठ याही गो ीच े भान
याय या आत दोन म ुले झाल ेली, दा िपऊन य ेणा या नव या या िश या खाणारी , मार
खाणारी आिण काही वषा तच व ैध य आल ेली ी . (पृ. १८४)
२. याच चाळीत राहणारी व दोन चार घरात वय ंपाकाची काम े करणा या एका िवधव ेला
एकच म ुलगा होता . याला वरच ेवर िफट य ेत अस े. िफट आली क त डात ून फेस येऊन
गरगर डोळ े िफरायच े, तो हातपाय झाडायचा . हे याच े प भयावह असायच े. पण अस े
असतानाही ती िवधवा आप या म ुलाचे ल न एक स ुि थत म ुलीशी क न द ेते. ते हा सव
चाळकरी या म ुलीची वाट लावली हण ून रागात असायच े. ती मुलगी वयान े लहान होती . ती
सतत घाब न रडत राहत अस े. पण अशातच ितला दोन म ुले झाली . आिण आईला
आप या एक ुल या एका म ुलाचे घर बस याचा आन ंद झाला . या सुखासाठी ती अन ेक घरात
राबत रािहली . पण आप या स ुनेला ितन े कुठ याही कामासाठी पाठिवल े नाही. (पृ. १८१)
३. चौथी - पाचवीत असणारी तारा एकदा स ु ीसाठी हण ून आजोळला सा ंगवड्याला ग ेली
असता ित या दोन िजवलग म ैि णी िकरकोळ आजाराच े िनिम होऊन मरण पावतात . हे
कडीला परत आ यान ंतर कळताच तीही धा ती घ ेत यान े आजारी पडत े व ितला
टायफॉईड होतो . इंजलकर ंजीला ितला दवाखा यात अ ॅ डिमट क ेले जात े. सांगवड्याची
आजी ित यासोबत था ंबते. दर यान सा ंगवडेची एक मामी आपल े मुल आजारी आह े हणून
याला दाखव यासाठी दवाखा यात य ेते. तर ित या पदराखाली झोपल ेले मूल वाटेतच
कुठेतरी मरण पाव याच े डॉ टर सांगतात. अशा अव थ ेतही ती आप या सास ूसमोर या
मुलाला पदराखाली घ ेऊन य ेते आिण मग सास ूसमोर बा ंध फुट यासारखी रडत राहत े.
अशा प रि थतीत धीरान े राहणारी मामी एक ी हणून फार मोठी होऊन जात े.
४. पुढे यां या कडीत या घरात भाड ्याने राहणा या िज ी शा ंताची गो य ेते. नव या ला
दा च े यसन होत े. यामुळे लोका ंची भा ंडी घासण े, शेणकुटं लावून देणं, शेतावर कामाला
जाणे असे क न ितन े तीन म ुलांना वाढवल े. “बाई का माला वाघ हाय !” पण त डान ं
फटकळ ” (पृ. २४१) अशी ितची याती होती . या शा ंताला एकदा पहाट े व न पडल ं क ,
शेतावर बा ंधून नेलेला जेवणाचा ड बा क ुणीतर न ेला. ामीण समजान ुसार ज ेवण क ुणीतरी
नेणे हणज े घरची ल मी जाण े असा होतो . ते हा ती हा समज खोटा ठरावा हण ून आप या
ल मीलाच कशी जात े तेच बघतो हण ून दुपटीने क ा म क र ा य ल ा ल ा ग त े. दा िपणा या
नव या ला ितन े कधी सा ंभाळल े नाही हण ून सगळा गाव ितला नावं ठेवायचा. पण याला ती munotes.in
Page 64
मराठी अ यासपि का . II
64 बधली नाही . पण आप या तीनही म ुलांना ितन ं मोठे केले व या ंची यवि थत घडी बसव ून
ल नही लाव ून िदल े. व आप या ल मीला आप याचा म ुठीत घ पकड ून ठेवले.
५. एक भाड ेक जी चौथी शाळा िशकल ेली होती . पण ितला आप या चार म ुलांपैक
एकतरी म ुलगा स ै यात जावा अशी ितची अप े ा होती . ित या हण यान ुसार, “मरायच ं तर
सग या ंनाच हाय . िकडा, मुंगीसु ा मर यात क ! तेला काय अथ हाय? देशासाठी मरण ं
मह वाच ं हाय.” (पृ. २४४) पण प ु षस ाकत ेने ित या या हण याला थारा िदला नाही .
ित या अप ूण र ा ि ह ल े या इ छ ेब ल ती हणत े, “बायका ं या सग याच इ छा क ुठं पु या
हो यात ? ही पण यातलीच ! बा या असतो तर मीच भरती झालो असतो . पण पोरगी हण ून
बानं नाही पाठवल ं” (पृ. २४४) चौथी िशकल े या पण उ च िवचारा ं या बाईला ‘बाई’ हणून
वाट्याला आल ेली ख ंत यात ून य त होते.
६. लेिखके या आय ु यातील अज ून एक मह वप ूण ी हणज े ीराम . ितचे नाव काय होत े
हे लेिखकेलाही माहीत नाही पण ितला सव ‘ ीराम ’ िकवा ‘हरे राम’ असे हणायच े. ती जैन
होती आिण सतत त डात ‘राम’ असायच े. जा याच ह शार असणारी पण प व
अस यान े सव जण ितला फटकळ हणायच े. धमा चा अ यास अस यान े धमा या नावावर
खपव या जाणा या गो ीचा ितला राग यायचा . हणूनच ितचा कम कांड व सोव यावर
िव ास नसायचा . ताराची आई िशवािशव पाळायची हण ून ही ितला म ु ामह न काहीतरी
िशवािशव मोडणार े कृ य करायची . गावात या त ण वयात आल े या म ुल ना, वयात य ेणं
हणज े काय?, पाळी हणज े काय?, ल न हणज े काय?, शरीरस ंबंध हणज े काय, वयातले
धोके काय असतात ह े सव ती सा ंगायची . विचतच अशा प तीच े माग दश न मुल ना
िमळायच े क ज े काम ही ीराम करायची . ितचे मोठेपण आिण शहाणपण वण न करणार े
अनेक स ंग लेिखकेने आ मकथनात विण ले आहेत.
अशा िकतीतरी ि यांची िच ण े या आ म कथनात ून येतात. समाजा या परंपरा, ढी
सांभाळत क ुटुंबाला तोल ून धरणा -या, अनेक शोषणाला बळी पड ूनही ख ंबीरपण े जगणा -या,
मुलांसाठी अहोरा राबणा -या, िन यी , प रि थतीप ुढे हतबल झाल े या अशा अन ेकिवध
ि या आिण या ंची भाविव े आ म कथनात ून येतात.
३.७ आ मकथनाची वा यीन वैिश ्ये
आ मच र ह े एकाचव ेळी इितहासाच े पुनवा चन करत असत े. हणज ेच काळाचा यि गत
व पाचा एक आल ेख आ मच र ात ून मांडला जात असतो . तो जसा वा तववादी घटना ,
संगांनी भारल ेला असतो तसाच तो यि गत भावना , िति या ंचाही प रपाक अस यान े
स दया मक, कला मक रीतीन े मांडून तो वाच नीयही बनिव याची कसब च र कार करत
असतो . लेखनातील अन ेक िवश ेष आ म च र ाला वाचनीय व स दया मक बनवत असतात .
या अन ुषंगाने तुत या आ म कथनातील वा यीन िवश ेषांचा िवचार आपण इथ े क .
अ. यि िच णः
च र कथनकता हा आप यासोबत या इतर य ती सोबत असणा या पर परस ंबंधांचे
िच णही करत असतो . हे िच ण शारीर -आिण-मानिसक तराव नही क ेले जाते. काह या munotes.in
Page 65
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
65 िच णात क ेवळ मानिसकत ेतून अशारीर (शारी रक वण ने नसाणारी ) य त चे िच ण होत े.
पण काही च ेहरे नसणा -या य ती य ा यां या वभावाव न , यां या वत नातून कशा
असा या त याचा कयास वाचकच व परीने आप या मनात लावत असतो . कथनकता हा
वा तव जीवन जगल े या जीवनाचा पट आप या श दा त मा ंडत असतो . यामुळे
आ मकथनात ून येणा-या य ती या वा त व असतात . कथा, कादंब-यांम ये वण न
के यासारखी ती कि प त पा े असत नाहीत . यामुळे ख-याखु-या य त ची ितक ृती
वाटावी ह णून कथा -कादंब-यातील ल ेखकाला पा उभ े कर या साठी शारीर आिण
मानिसक पातळीवरच े पा ा ंचे वण न कराव े लागत े. आ मकथनाम य े याची गरज असत
नाही. कारण आ म कथनातील य ती ा पा े नसून या वा त वातील य त च असतात .
आ मकथना या या िवश ेषामुळे लेखक य ती या बा वण नापे ा या ं या वत नाचे,
वभावांचे िच ण करत असतात . लेखकान े पािहल ेली, अनुभवलेली ल ेखका या नजर ेतील
य चे िच ण यात ून होत असत े.
तुत या आ मकथनात ून तारा या आई , वडील , मामा, को हाप ुरातील मामी अशा काही
ठळक य ती येतात. पण या सव य त चे बा वण ने येत नाहीत . मा या ं या वभावाच े
िवशेष या न दिवतात . य ती हणून या ं यािठकाणी अस णा या साम या चे व या ं यातील
िथटेपणाच े िच ण होते. य ती- य ती तील स ंभाषण आिण ख ु िनव ेदकाच े घडणा या
घटना ंवरील िच ंतन यात ून इतर य त ची व भाविच े यातून उभी राहतात . आईच े संपूण
आ मकथनात ून येणारे िच हे खूप क ट करणारी , पु षस ता क कुटुंबप तीत नव -याचे सव
ऐकणारी , सहन करणारी , नव-या या मृ यूनंतर सव कुटुंबाला िवश ेषतः म ुल ना जपत
वाढवणारी , देवधमा चे काटेकोरपण े करणारी , िशवािशव बाळगणारी अशी य ेते. तर विडला ंचे
िच ण ह े तुटक य ेते. यांचा िविश ट पोशाख , कुटुंबाचा सव सवा हणून असल ेला
स ताधारी, लोभापायी ग ु हा केलेला बाप असा नकारा म तेचा सूर या िच णाला आल ेला
आहे.
सबंध आ म कथनाम य े तारा या बालपणी या अनेक मैि ण च े िच ण य ेते. तसेच िज या
मै ीखातर चोरी कर या सही तयार होणा -या तारा या मैि णीच े व ित या आईच े वण न येते.
वक टाने कुटुंब चालवणा -या क ट करी अन ेक ि यांची िच ण े यां या व ण नातून उभी
राहतात . यातील हरी ओम ही िवश ेष ल ात राहणारी ी . अशा अन ेक य त ची िच ण े
या आ म कथनात ून आल ेली आह ेत.
ब. वण नशैलीः
वण नपरता हा आ म कथनाचा आणखी एक मह वा चा िवश ेष होय . आ मकथनातील
कथनक या या आयु यात घडल े या घटना ंची वण ने ही वाचका या मनात एक भान िनमा ण
करणारा घटक . हे भान त का लीन सामािजक , सां कृितक प रि थतीच े, या य तीने
जगले या काळाच े असत े. यामुळे आ म कथनात ून मा ंडले या जीवनाच े, यातील
दुःखपरत ेचे, लेखका या िनरंतर स ंघषा चे नेमके मोल वाचकाला कळत असत े. तुत
आ मकथनाम य ेही वण नपरता हा एक मह वा चा वा यीन िवश ेष आह े.
संग नेमकेपणान े उभे कर याची हातोटी ल ेिखके या लेखनात आह े. वण नपरता हे यां या
शैलीचे मह वाच े वैिश ्य आह े. बालमनावर प रणाम करणा -या शाळ ेची अन ेक वण ने munotes.in
Page 66
मराठी अ यासपि का . II
66 आ मकथनात य ेतात. यातील चौथीन ंतर नरसोबा या देवळात भरणा -या शाळ ेचे वण न
येते. “ती शाळा कधी शाळा वाटायची नाही . देवळात या गद चा कोलाहल , वाजणा -या
पीपा या , िशट्या, देवळात सतत वाजवली जाणारी घ ंटा कानावर आदळायची . ल
शाळेत या िशकव या पे ाही बाह ेरच लागल ेलं असायच ं. िशवाय ितथ ंच बाज ूला जनावरा ंचा
सरकारी दवाखाना होता . एखादी ह ैस िकंवा बैल सदा ितथ ं हंबरडा फोडत रािहल ेला
असायचा .” (पृ.२१६) हे वण न या िठकाणी शाळा भ रायची ितथ या आवाजी जगासहीत
उभे राहत े. िविवध कारच े लहान , मोठे आवाज आिण अशा प रसरात िशकवली जाणारी
शाळा या दो ही िवरोधा मक गो ची जाणीव वाचकाला झा यािशवाय राहत नाही .
बालपणातील अन ेक स ंगांचे िच वाचका या मनात त ंतोतंत उभ े कर यासाठी या
वण नपरतेचा अवल ंब करतात . बालपणातील घटन ेकडे बघताना या भावना या ितत या च
िनरागस अस ू शकतात याच े िच ण या ं या या वण नातून येते. हे वण न बालपणातील आह े.
पण स ंबंिधत घटन ेचा अथ मोठेपणी या लेिखकेचा आह े. यामुळे ती घटना वण न क न
झा या नंतर ल ेिखका या ब लचा आपला िवचार य त करत े. हणूनच परद ेशातून
आले या मामा ं या िखशातील प ंचवीस पय े ऐवजी पाचश े पय े चोरणारी िनरागस तारा
आिण त े पैसे चोर यामागचा ितचा उ ेश वाचकाला िनरागस वाटतो . काही व ेळांनी मामा ं या
िखशातील प ंचवीस पयाऐवजी पाचश े पय े चोरी झाल े हे कळताच घाबरल ेली तारा
वाचकासमोर उभी राहत े. कारण वाचकाला ित या या क ृतीमाग या गो ी आधीच माहीत
झाले या असतात . पण या य ती ला (मैि णी या आईला ) हे पैसे नेऊन िदल े या
य ती ला पंचवीस आिण पाचश े यातील न ेमका फरक माहीत अस ूनही खोट ेपणान े ितने तो
न सांगणे यावरच े भा य वयान े मोठे असणारी ल ेिखका करत े. ितथे ितचे हे हणण े वाचकाला
यो यच वाटत े.
यांनी आ मकथनात ून वण न केले या य ती चे चेहरे आप याला ठळकपण े ल ात य ेत
नाहीत . कारण कथनक या फ त काही िठकाणीच य ती चे वण न करताना िदस ते. उदा.
“िवटकं धोतर , मळल ेला कोप या वर फाटल ेला शट , पायात अ ंगठा त ुटलेली च पल ,
डो या ंवर च मा आिण मळ या टोपीत ून बाह ेर झेपावल ेले पांढरे शु िप ंजारल ेले
अ ता य त क ेस! अंगठा त ुटले या चपल ेमुळं क व ृ वाम ुळं कोण जाण े, पण तो एक पाय
ओढत होता . अंगण ओला ंडून आत यायला याला िकती तरी व ेळ लागला .” (पृ. २३१)
असे वण न लेिखके या घरी प ूव कामाला य ेणा-या शंकरचे येते. लेिखकेने त णपणातला
बिघतल ेला श ंकर आिण आता हातारपणान े रया ग ेलेला श ंकर यातील तफावत अिधक
ठळक करणार े हे वण न आह े. असेच कडी या घरात भाड ्याने राहणा या एका िवधवा
बाईचे वण न लेिखका करतात . “काळी सावळी ... उंच... छान मोठा आ ंबाडा... ओचा
खोचल ेली, नीटनेटक व छ नऊवारी साडी आिण ग यात अडकवल ेली मोठी शबनम
िपशवी ... अितशय श ु आिण चा ंगलं बोलायची ती . डो या व न पदर न घ ेता दो ही
खां ाव न यायची . नेहमी मनगटापय तचा ला ऊज घालायची . एखा ा स ुिशि त ा ण
बाईसारखी िदसायची .” (पृ. २४५) असे वण न येते. अशी मोजक च य तीवण ने येतात.
याव न िदसत े क , संगवण नावर या ंचा अिधक भर आह े पण य ती वण नाला या बगल
देतात. पण या ं या वभावाच े दश न मा या या वण नातून घडव ून आणतात . चेहरा
कुठलाही अस ू शकतो पण एकाच वभाव - वृ ीची माणस े कुठेही आिण क े हाही भ ेटू
शकतात याच े एक साव जिनक त व या ं या या श ैलीतून या ंक त होत े. तसेच munotes.in
Page 67
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
67 आ मकथनात ून येणा या य ती ा ख या वा तव जगतातील य ती अस यान े यांचे
वण न इथ े येत नाही . कथा, कादंब यांम ये येणा या य ती ा का पिनक अस यान े
यां या बा पाच े वण न के यािशवाय ती यि र ेखा वाचका या मनात उभी राह शकत
नाही. यांचे आ य ु य हे या कलाक ृतीपुरतेच मया िदत असत े. यामुळे य या बा
वण नापे ा या य सोबतच े सहजीवन , अनुभव व या ंचे वत न – वभाव ल ेिखका इथ े
कथन करतात .
आ मकथनात य ेणारे संग हे एकर ेषीय नाहीत . िनवेदक आप या सोयीन ुसार काळा या
मागे पुढे जात स ंदभा नुसार स ंगांचे िच काहीव ेळा रेखाटतो . यामुळे थोडा िव कळीतपणा
येत असला तरी एकाच स ंदभा ने येणा या घटना या वण न करतात .
क) वाही िनव ेदनः
आ मकथनातील िनव ेदन हे नेहमी थमप ु षी असत े. कथनक या या आयु यात घडल े या
घटनांचे िच ण तो व तः या च भाष ेत करत असतो . या घटना ंचा तो व तः सा ीदार
असतो . काही कथनकता दुस-या एखा ा पा ाची योजना आ म कथनात करत असतो .
आिण त े पा ल ेखकाच े जीवन आ म कथनात ून मांडत असतो . जसे ‘बलुतं’ म ये दया पवार
यांनी दगड ू हे पा योिजल ेले आहे. दगडू हे एक वा यीन पा मानल े जाते. तसेच ‘जसं
घडलं तसं’ या आ मकथनातील वत मानातील ल ेिखका नीलम माणगाव े असली तरी
लहानपणापास ूनचा वास करणारी ती ताराबाई उफ तारा आह े. हे लेिखकेचे लहानपणाच े
नाव आह े. यामुळे लेिखके या बालपणातील कथन वयान े लहान असणारी तारा करत े.
बाल स ुलभ मनाची आकलन मता यानात घ ेऊन ह े आ मिनव ेदन तारा करताना िदसत े.
याचे काही नम ुने आप याला इथ े पाहायला िमळतील .
ताराची आई , गाव आिण घर सोड ून जात नाही हण ून काही गावक या ंनी आईला
मार यासाठी नर ंदे गाव या भ ंडारी नावा या ग ुंडाला स ुपारी िदल ेली असत े. पण, “मद गडी
असता तर एका सपाट ्यात भ ुईसपाट क ेला असता . पण एका बाईवर -आिण तेही एका
िवधवेवर मी हात टाकणार नाही .” असे हणून तो कधी ह ला करत नाही . हे सव गावभर
झा यान ंतर आईलाही कळत े. ते हा आई या लोकां या व ृ ीचे वण न, “बग यात
लप याली ही कावळ ं हाईत .” (पृ. ९९) या श दात करत े. असे िनवेदनाच े काही भावी
नमुने आ म कथनात िद सतात . यां या अशा या श ैलीमुळे लेखन वाही व आकष क झाल े
आहे. आ मकथानातील अन ेक भाव ूक स ंगांचे वण न अ य ंत संयमी प तीन े केलेले आहे.
या य म ुळे आय ु यात अन ेक दुःखाच े संग आले यां याब ल कोणतीही कट ुता न
दश िवता स ंयमीपण े केवळ कथन क न नेमक असल ेली प रि थती मा ंड याचा य न
लेिखका करत े. दुस या या द ु:खाब ल सहान ुकंपा अस याम ुळेच अन ेक ि या ं या द ु:खाची,
यां या स ंघषा ची कहाणी कथन होताना िदसत े. बालपणातील ताराच े भाविव , ितचा
भवताल व यात ित या होणा या मनाची अव था अ य ंत तर लपणे कथन होत े. तारा या
आजारी दोन म ैि ण चा म ृ यू, पैसे चोर याची घटना अशा अन ेक घटना स ंगातून
बालस ुलाभत ेचा िवचार क न िनव ेदन झाल ेले िदसत े.
munotes.in
Page 68
मराठी अ यासपि का . II
68 ड. वा चार , हण चा वापरः
िनवेदन वाही हो या म ये या भािषक साम या चा उ ल ेख करता य ेईल या म ये
वा चार आिण ह ण चा िनव ेदनातील वापर ही मह वा ची गो ट आहे. को हा पूर, कडी व
ितथला आसपासचा भाग हा िनमशहरी आिण बराचसा ामीण आह े. यामुळे या या
देशातील य त चे िच ण होत असताना या ं या त ड या भािषक लकबी िनव ेदनामध ् ये-
संवादाम य े येताना िदसतात . लेिखका या श ैलीचा अवल ंब अ य ंत भावीपण े करतात .
ि या ं या भाष ेचे वैिश ्य हणज े मह वप ूण आशय थोड या च श दात बोल यासाठी हणी ,
वा चारा ंचा वापर करत असतात . आ मकथनात ून येणा या अनेक य त या त डी ही
वा चार व हणीय ु त भाषा िदसत े. िवशेषतः तारा या आई या त डात य ेणा या िविवध
हण चा उ ल ेख ल ेिखकेने आई या स ंवादादर यान क ेला आह े. 1. ‘तू हणज े खायला
आधी, झोपायला मधी , कामाला कधी ?’, 2. ‘भटाला िदली वसरी आिण भट हातपाय
पसरी’(७८), ‘लोकाच ं घर थ ुक चं डर, आपल ं घर हाग ून भर ’ (९६), ‘काळजाला लाज
नाही आिण तळपायाला िशसारी नाही ’ (९८), ‘कळत ं पण वळत नाही .’ (१०४), ‘नालेसाठी
घोडा घेणे’ (२३४) अशा अन ेक हणी ा आई या त ड ून येतात. सामािजक वा तव आिण
मह व पूण आशय थोड या त य त करणा -या या ह णी व वा चारांचा वापर ल ेिखके या
वा यीन श ैलीचे िवशेष आह े.
आपली गती तपासा
: तुम या वाचनात आल े या कोण याही ी िलिखत आ मकथनाच े िवशेष न दवा .
३.८ सारांश
आ मच र , आ मकथन ह े एकाच व ेळी कलाक ृतीही असत े आिण इितहासही असतो .
आ मच र ात िक ंवा आ मकथनात य ेणारा इितहास हा एका य ती या जीवनाचा पट
मांडणारा असतो . लेखका या सबंध आय ु याचा पट याम य े येत नसला तरी ल ेखकाला
मह वा या वाटणा -या स ंगांचे, घटना ंचे वण न याम य े आल ेले असत े. वासवण न,
रोजिनशी , वृ ांतलेखना माण े घटना ंचे एकसलग ल ेखनाच े व प याला असत ेच अस े
नाही. तर ग ुणा मक ्या आिण िविश स ंदभा या अन ुषंगाने यात इितहासाची मा ंडणी
असत े. एक िविश काळ आिण या काळातील भाव े ेही यात ून सहजग या आिव क ृत
होत असतात . हणज े काही सामािजक पर ंपरा, था, सं कृती, राहणीमाना या प तीच े munotes.in
Page 69
‘जसं घडल ं तसं’-नीलम माणगाव े
69 वैिश ्य व ठरािवक काळातच अिधक गडद िदसत असत े. जसे सित था आिण ित या
ाब याचा काळ आता या काळाप े ा वेगळा होता ह े आप या सहज ल ात य ेते. हे ठळक
उदाहरण सोडल े असता काळा या अन ेक बारीक सारीक छटा ंव नही काळाच े नेमके भान
यातून येऊ शकते. ‘जसं घडल ं तसं’ या आ मकथनात ूनही िविश काळाची िचती य ेते.
उदा. कॉलेजला जाताना म ुल चे साडी न ेसून जाण े, अ या कॉल ेजम य े एखाद -दुस याच
मुलीने िज स -शट सारख े कपड े वापरण े. या राहणीमान प तीत ूनही तो काळ आप या
नजरेसमोर उभा राहतो . या काळातील ी जीवनाचा पट या आ म कथनात ून येतो.
िशि त , अिशि त , ामीण -शहरी भागातील , िवधवा , प रत या , धािम क, सामािजक
बंधनाखाली दडपल े या, पु षस ता कते या दबावात जीवन क ंठणा-या अशा अन ेक
ि यां या जग या चे संदभ या आ म कथनात ून येतात. यामुळे या आ मकथनाच े वैिश टय
हणजे या त का लीन ि यांचा सामािजक दजा काय होता याचा अ ंदाज यात ून बांधता येऊ
शकतो . तसेच लेिखके या िविश ट लेखनश ैलीमुळे आ म कथन अिधक वाच नीय हो या स
मदत झाली आह े. ामीण य ि रेखा उ या कर या साठी स ंवादात ून ामीण भाषा पाचा
अवल ंब, यि िच ण , संगवण न व वाही िनव ेदनामुळे ही ल ेखनश ैली घडल ेली आह े.
काळाच े भान द ेणारे व िविश ट लेखनश ैलीमुळे ि यां या आ म कथन ल ेखनपर ंपरेम ये हे
आ मकथन ख ूप मोलाच े ठरते.
३.९ संदभ ंथ
१. माणगाव े, नीलमः ‘जसं घडल ं तसं’, शशीिकरण काशन , को हाप ूर. प.आ.2005
२. राजा य , िवजया (संपा) : मराठी वाड ्मयकोश ’, खंड चौथा , महारा रा य सािह य
सं कृती मंडळ, २००८ मुंबई.
३.१० पूरक वाचन
१. ‘सांगते ऐका’- हंसा वाडकर
२. ‘मला उ व त हायचंय’-मिलका अमर श ेख
३. ‘नाच ग घ ुमा’- माधवी द ेसाई
४. ‘भोगल े जे दुःख याला ...’ -आशा अपराद
५. ’सािह य आिण सामािजक स ंदभ ’- ितमा काशन , पुणे, प.आ.१९८९ -डॉ.अंजली
सोमण
६. ’उ तरश ती क िह दी -मराठी ी आ म कथा’-डॉ.आ रफा गािलब श ेख
३.११ संभा य
अ) दीघ तरी
१. नीलम माणगाव े य ां या आ मकथनात ून येणा-या आ ई या संघषा चे िच ण त ुम या
श दात मांडा. munotes.in
Page 70
मराठी अ यासपि का . II
70 २. ‘जसं घडल ं तसं’ या आ मकथनात ून य झालेली सामािजक प रि थती आिण ी
जीवनाचा पट पर पर स ंबंध प करा .
३. ‘जसं घडल ं तसं’ मधील अन ुभविव व तुम या श दात न दवा .
ब) टीपा िलहा .
१. लेिखकेचे बालपण
२. आ मकथनाची भािषक वैिश ्ये
३. जात धमा तून येणा या िशवािशवीच े िच ण
४. जसं घडल ं तसं’ मधील तारा
क) एका वा या त उ त रे िल हा.
१. लेिखका नीलम माणगाव े यां या बालपणीच े नाव काय ?
२. कशा या साथीम ुळे लेिखके या वाड्यातील श ंभर माणस े मरण पावतात ?
३. रोघोबा पाटला ं या दोन म ुलांची नाव े काय होती ?
४. ि मणीबाई िवधवा झा या नंतरचे आयु य कोठे यतीत करतात ?
५. ि मणीबाई या ंना द त क घेतात या मुलाचे नाव काय ?
munotes.in
Page 71
71
नमुना पि का
ि तीय वष कला
स -IV, मराठी अ यासपि का . II
सूचना:
१. सव सोडिवण े आव यक आह े.
२. अंतग त पया य ल ात या .
३. ांसमोरील अ ंक गुण दश िवतात
१. आ मकथन या सािह य काराच े व प , वैिश ्ये प करा. (२०)
िकंवा
आ मकथन या सािह य कारा चे घटक व व ैिश े सांगून मराठीतील पाच आ मकथना ंची
नावे सांगा.
२. ‘मन म है िव ास ’ या आ मकथनाचा आशय प करा. (२०)
िकंवा
‘मन म है िव ास ’ मधील नायका या संघषा चे व प प करा.
३. ‘जसं घडल ं तसं’ या आ मकथनात ून य झालेली सामािजक प रि थती आिण
ी जीवनाचा पट पर पर स ंबंध प करा . (२०)
िकंवा
‘जसं घडल ं तसं’ मधील अन ुभविव व तुम या श दात मा ंडा.
४. िटपा िलहा . (३०)
अ) आ मकथनातील वकथन
िकंवा
आ मकथन : एक सािह य कार
ब) ‘मन म है िव ास ’ मधील उपदेशाचे व प .
िकंवा
‘मन म है िव ास ’ मधील गावचे वातावरण .
क) ‘जसं घडल ं तसं’ आ मकथनाची भािषक व ैिश ्ये
िकंवा
‘जसं घडल ं तसं’ मधील तारा munotes.in
Page 72
72
५. खालील पैक कोणत ेही पाच सोडवा . (१०)
अ) ––––– आ मकथनाम य े अशोक पवार यांनी वत: या समाजा या यथा,
वेदनांसोबतच इतर समाजा या यथा, वेदना मांड या आहेत.
ब) यशवंतराव गडाख यां या आ मचा र ाच े नाव ............ .......... आहे.
क) कोणा या या यानान ंतर िव ास ना ंगरे-पाटील पधा परी ा ायचा िनण य घेतो?
ड) एम. ए. कर यासाठी ल ेखक िव ास ना ंगरे-पाटील कोणत े शहर िनवडतो ?
इ) लेिखका नीलम माणगाव े यां या बालपणीच े नाव काय ?
ई) नरिसंह वाडीवर ग े यानंतर परी ेचा िनकाल लागत नाही तोपय त िव ास ना ंगरे-पाटील
आपली कोणती आवडती गो व य करतो ?
उ) ‘जसं घडल ं तसं’ या आ मकथनातील ि मणीबाई िवधवा झा या नंतरचे आयु य कोठे
यतीत करतात ?
ऊ) कशा या साथीम ुळे लेिखका नीलम माणगाव े य ां या वाड्यातील श ंभर माणस े मरण
पावतात ?
munotes.in